Η Ελληνική Επανάσταση και η ίδρυση του ελληνικού κράτους (1820-1829), κατά το Τουρκικό εγχειρίδιο
“Οι Έλληνες1, οι οποίοι είχαν περισσότερα προνόμια2 απ’ όλους τους χριστιανικούς λαούς που τελούσαν υπό οθωμανική κυριαρχία, ζούσαν κυρίως στην Ελλάδα3, στην Πελοπόννησο, στα νησιά του Αιγαίου, στη Δυτική Μικρασία και στα παράλια της Προποντίδας και του Εύξεινου Πόντου, όπου ήταν εγκαταστημένοι σε πόλεις και κωμοπόλεις και ασχολούνταν με τις τέχνες και το εμπόριο και ιδιαίτερα με τη ναυτιλία.
Οι Έλληνες είχαν υποταχτεί οριστικά στο οθωμανικό κράτος επί Μωάμεθ του Πορθητή4. Είχαν παραχωρηθεί τότε και σ’ αυτούς, όπως και στους άλλους χριστιανούς, ελευθερίες ως προς τα θέματα θρησκείας και γλώσσας. Στην Πελοπόννησο μάλιστα και στα νησιά του Αιγαίου οι Έλληνες ζούσαν σχεδόν αυτόνομοι5.
Οι Οθωμανοί θεωρούσαν ανώτερους τους Έλληνες από τους άλλους χριστιανούς και τους διόριζαν σε ορισμένες θέσεις και ιδιαίτερα σε θέσεις διερμηνέων6. Ορισμένοι μάλιστα Έλληνες άρχοντες από το Φανάρι της Κωνσταντινουπόλεως προωθούνταν σε θέσεις ηγεμόνων της Βλαχίας και της Μολδαβίας7.
Σε σχέση με τους άλλους χριστιανικούς λαούς οι Έλληνες ήταν πιο εύποροι και πιο φωτισμένοι. Οι σχέσεις που είχαν αναπτύξει με τη Ρωσία κατά τον 18ο αιώνα συντέλεσαν στη διάδοση εθνικοαπελευθερωτικών ιδεών μεταξύ τους8. Στην πραγματικότητα οι Ρώσοι ήδη από την εποχή του Μεγάλου Πέτρου9 ξεσήκωναν τους Έλληνες σε κάθε ευκαιρία εναντίον του οθωμανικού κράτους. Όταν στη διάρκεια της εκστρατείας του 1768 ο ρωσικός στόλος είχε καταπλεύσει στην Πελοπόννησο, οι Έλληνες είχαν επαναστατήσει, αλλά η επανάσταση είχε κατασταλεί αμέσως10. Στα χρόνια της Γαλλικής Επανάστασης τα ελληνικά πλοία υπό τουρκική σημαία κυκλοφορούσαν ελεύθερα παντού και μονοπώλησαν το εμπόριο της Μεσογείου11. Έτσι πλούτισαν πολλοί Έλληνες που ζούσαν σε μεγάλες πόλεις της Ευρώπης (όπως η Μασσαλία, η Τεργέστη, η Οδησσός) και ίδρυσαν στην Ελλάδα πολλά σχολεία και διέδωσαν σ’ όλους τους Έλληνες τις ιδέες της εθνικής ελευθερίας και ανεξαρτησίας. Τις ιδέες τις ενίσχυσε η Γαλλική Επανάσταση. Τέλος οι Έλληνες ίδρυσαν μια μυστική οργάνωση που στόχευε στην απόκτηση της ανεξαρτησίας τους και ονομαζόταν Εθνική Εταιρεία12.
Η Εθνική Εταιρεία ιδρύθηκε αρχικά το 1814 στην Οδησσό από τρία άτομα (δύο Έλληνες και ένα Βούλγαρο)13. Ουσιαστικός στόχος της ήταν η επανίδρυση της αρχαίας Βυζαντινής Αυτοκρατορίας14. Ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως και ο τσάρος της Ρωσίας ήταν πληροφορημένοι σχετικά με την ίδρυση της Εταιρείας.
Η Εθνική Εταιρεία ενδυναμώθηκε σε μικρό χρονικό διάστημα και ίδρυσε πολλά παραρτήματα στην Κωνσταντινούπολη και την Ελλάδα. Οι κυριότεροι εύποροι και φωτισμένοι Έλληνες έγιναν μέλη της, ανάμεσά τους και ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως15. Αρχηγός της ήταν ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, γιος του πρώην ηγεμόνα της Βλαχίας και υπασπιστής του τσάρου.
Χάρη στις ενέργειες της Εθνικής Εταιρείας οι Έλληνες είχαν προετοιμαστεί πλήρως για να επαναστατήσουν. Δεν άφηνε όμως περιθώριο για να ξεσπάσει η επανάσταση ο Αλή πασάς16, βαλής των Ιωαννίνων, που ήταν γνώστης όλων των δραστηριοτήτων της Εταιρείας. Όταν πάντως ο Αλή πασάς έκανε τη δική του επανάσταση εναντίον του σουλτάνου, οι Έλληνες επωφελήθηκαν: ενώ οι οθωμανικές δυνάμεις ήταν απασχολημένες μ’ αυτόν, η Εθνική Εταιρεία αποφάσισε να ξεσπάσει η επανάσταση.”
Σημειώσεις / επεξηγήσεις
1 Χρησιμοποιούνται δύο λέξεις στο τουρκικό κείμενο για την απόδοση του όρου «Έλληνες», “Rum” και “Yunan”. Η πρώτη αποδίδεται γενικά στους Έλληνες της Τουρκοκρατίας: ρωμιούς, ραγιάδες, ενώ η λέξη Yunan = Ίωνες, χαρακτηρίζεται η Ελληνική Επανάσταση και το ελληνικό κράτος. Με τον όρο “Rum” χαρακτηρίζεται και σήμερα η ελληνική μειονότητα της Κωνσταντινουπόλεως.
Για ένα μεγάλο διάστημα Ρούμελη ονομαζόταν ολόκληρο το ευρωπαϊκό οθωμανικό κράτος (Rum-eli, χώρα των Ρωμαίων, Ρωμιών, Ελλήνων, πρβλ. Ρωμυλία). Το άλλο τμήμα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, το ασιατικό, ονομαζόταν Anadolu (Ανατολή).
2 Το θέμα των προνομίων είναι αρκετά σκοτεινό ως προς την έκταση και την εφαρμογή σε διάφορες περιοχές της τουρκοκρατούμενης Ελλάδας. Βασικό στοιχείο για την εκχώρησή τους υπήρξε η ειδική μνεία στο Κοράνι για τους λαούς της Βίβλου, χριστιανούς και εβραίους. Εδώ λαμβάνονται με την ευρεία έννοια, της παραχωρήσεως δηλαδή ελευθερίας σχετικά με τη θρησκεία, τη γλώσσα, την κοινοτική διοίκηση και άλλα, που ποίκιλλαν κατά τον τρόπο παροχής, το χρόνο και τον τρόπο εφαρμογής. Η πολιτική των προνομίων χρησιμοποιήθηκε από τους Τούρκους για να ενισχυθεί το ανθενωτικό πνεύμα των Ορθοδόξων.
Στο κείμενο, πάντως, έμμεσα τονίζεται η «αχαριστία» των Ελλήνων, οι οποίοι, μολονότι είχαν περισσότερα προνόμια, επηρεασμένοι από τους ξένους, επαναστάτησαν.
3 Εννοεί τη Στερεά Ελλάδα.
4 Βλέπε 15η παρατήρηση του βουλγαρικού κειμένου.
5 Προφανώς υπονοούνται τα προνόμια και οι οικονομικές διευκολύνσεις (αχτναμέδες) που χορηγήθηκαν σε ορισμένες περιοχές, όπως τα νησιά (Χίος, Κυκλάδες), η Ήπειρος (Γιάννενα, Ζαγοροχώρια), η Μακεδονία (Μαντεμοχώρια), που παράλληλα εξασφάλιζαν και τα συμφέροντα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Γ. Κοντογεώργη, 1983, σ. 15. Αντίθετα η Πελοπόννησος δεν έχει προνομιακό καθεστώς και αρχικά παραχωρείται σε Τούρκους τιμαριώτες (βλ. Ι.Ε.Ε., ΙΑ΄, σ. 207). Τον 18ο αι. μεγάλες εκτάσεις κατέχουν Τούρκοι ιδιώτες στο Ναύπλιο, Μεθώνη, Κορώνη (Ι.Ε.Ε. σ. 210), ενώ όλη η Πελοπόννησος διαιρείται σε 24 βιλαέτια, Μ.Β. Σακελλαρίου, Η Πελοπόννησος κατά την δευτέραν Τουρκοκρατίαν 1715-1821, ανατύπωση, Αθήνα 1978, σ. 99. Διοικείται από το «μόρα-βαλεσή» ως πασαλίκι με κέντρο την Τριπολιτσά. Ιδιότυπη εξαίρεση αποτελεί μόνο η Μάνη, που υπάγεται στη δικαιοδοσία του Καπουδάν πασά και αυτοδιοικείται από ντόπιο καπετάνο, τον «μανιάτ-μπέη» (1776-1821), Π. Καλονάρου, Μάνη, εδ. Π. Πατσιλινάκος, Αθήνα 1981, σ. 57.
6 Οι Έλληνες της Κωνσταντινούπολης επάνδρωσαν σε μεγάλο βαθμό τον τουρκικό κρατικό μηχανισμό. Ιδιαίτερα διέπρεψαν ως διερμηνείς (δραγουμάνοι).
7 Η ευνοϊκή μεταχείριση των Φαναριωτών από το σουλτάνο παρουσιάζεται ως αποτέλεσμα της εκτίμησης και της ειδικής μεταχείρισης που είχαν οι Έλληνες από την Υψηλή Πύλη. Άρα το συμπέρασμα για το μαθητή είναι εύλογα η αχαριστία των Ελλήνων προς τον «ευεργέτη» τους σουλτάνο. Αποσιωπάται τελείως η αδήριτη αναγκαιότητα που επέβαλε τους Φαναριώτες στην τουρκική διοίκηση ως Μεγάλους Διερμηνείς και ως ηγεμόνες στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες (1709-1821). Η ανάγκη επικοινωνίας με τις χώρες της Δύσης (συνθήκες-διομολογήσεις) κατέστησε απαραίτητη την παρουσία των γλωσσομαθών Φαναριωτών, μια και το Κοράνι απαγόρευε την εκμάθηση γλωσσών των απίστων.
8 Οι απελευθερωτικοί αγώνες των Ελλήνων θεωρούνται κινήματα που προήλθαν αποκλειστικά και μόνο από την επαφή των Ελλήνων με τη Ρωσία. Αγνοούνται όλα τα επαναστατικά κινήματα πριν από τον Μεγάλο Πέτρο. Τον 15ο αι. κατά τον τουρκοβενετικό πόλεμο επαναστατεί η Πελοπόννησος. Τον 16ο αι. η Ήπειρος και η Πελοπόννησος, παραμονές της ναυμαχίας της Ναυπάκτου (1571). Από το 1600 έως το 1611 ο επίσκοπος Διονύσιος Τρίκκης, ο «Σκυλόσοφος», ξεσηκώνει τη Θεσσαλία και την Ήπειρο.
9 Είναι η εποχή που ο Μεγάλος Πέτρος αναπροσαρμόζει την εξωτερική πολιτική της Ρωσίας, αναζητώντας παράθυρο στο Νότο, και καλεί τους Έλληνες «εις το ασκέρι του και εις το μεγάλο φλάμπουρό του». Από τότε διαμορφώνεται η πεποίθηση ότι η απελευθέρωση των Ελλήνων θα έρθει από το ξανθό γένος του Βορρά, και αρχίζουν να διαδίδονται οι προφητείες του Αγαθάγγελου, Κ.Ν. Σάθα, Τουρκοκρατούμενη Ελλάς, Αθήνησι 1869, σ. 213.
10 Πρόκειται για τα Ορλωφικά κατά τη διάρκεια του Α΄ επί Μεγάλης Αικατερίνης Ρωσοτουρκικού πολέμου (1767-1774), που κλείνει με τη Συνθήκη του Κιουτσούκ-Καϊναρτζή, Τ. Αθ. Γριτσοπούλου, Τα Ορλωφικά, εν Αθήναις 1967.
11 Τονίζεται ιδιαίτερα το γεγονός ότι χάρη στη ρωσική σημαία κυκλοφορούσαν ελεύθερα τα ελληνικά πλοία. Η εμπορική και ναυτιλιακή ανάπτυξη των Ελλήνων οφείλεται φυσικά και στη γενικότερη οικονομική και πολιτική συγκυρία στη Μεσόγειο. Επισημαίνουμε ενδεικτικά ορισμένα γεγονότα: την παρακμή της Βενετίας, τη ναυτολόγηση Ελλήνων από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, τις ελληνικές παροικίες, την αδράνεια του εμπορικού αγγλογαλλικού στόλου λόγω των πολέμων, την πλήρη αδιαφορία των οθωμανικού στρατιωτικού κράτους για το θαλασσινό εμπόριο. Ασφαλώς σπουδαίο ρόλο έπαιξε και η ναυτική παράδοση των Ελλήνων. Με ιδιαίτερη συμφωνία (1783), που ουσιαστικά ήρθε ως επεξήγηση των ασαφειών της προηγούμενης συνθήκης (1774), τα ελληνικά πλοία με ρωσική σημαία απέκτησαν το δικαίωμα ελεύθερης ναυσιπλοΐας στα Στενά.
12 Έτσι αποδίδεται η Φιλική Εταιρεία.
13 Προφανώς το σλαβοκατάληκτο όνομα του Γιαννιώτη εμπόρου Αθανασίου Τσακάλωφ οδήγησε τον Τούρκο συγγραφέα να εκλάβει ως Βούλγαρο τον πιο μορφωμένο Έλληνα από τους ιδρυτές της Φιλικής Εταιρείας, του οποίου ουδέποτε αμφισβητήθηκε η ελληνικότητα. Ο Τσακάλωφ είναι γιος του Γιαννιώτη εμπόρου Ιωάννη Τσακάλογλου, που μετοίκησε στη Μόσχα για εμπορικούς λόγους και άλλαξε το όνομά του από Τσακάλογλου στο «ρωσοπρεπές» Τσακάλωφ, κατά τη συνήθεια της εποχής.
14 Ο στόχος της Φιλικής δεν είναι σαφής. Σύμφωνα με την προκήρυξή της «η Εταιρεία συνίσταται από καθ’ αυτό Έλληνας φιλοπάτριδας και ονομάζεται Εταιρεία των Φιλικών. Ο σκοπός των μελών αυτής είναι η καλυτέρευση του Έθνους και, αν ο Θεός το συγχωρέσει, η ελευθερία του» (από κείμενο της Φιλικής στα κρατικά αρχεία της Ρουμανίας, που δημοσιεύτηκε στα Ντοκουμέντα για την ιστορία της Ρουμανίας, τ. Δ΄ σσ. 32-39, βλ. Η Επανάσταση του ’21. ΚΜΕ σ. 76). Η ελληνική άποψη είναι ότι μοναδικός «σκοπός της Φιλικής ήταν η απελευθέρωση της πατρίδας και πέρα από αυτό δεν υπάρχουν μαρτυρίες ότι αποφασίστηκε οτιδήποτε άλλο, π.χ. ποιο θα ήταν το καθεστώς της ανεξάρτητης Ελλάδας βασιλεία ή αβασίλευτη δημοκρατία» (Ι.Ε.Ε., τ. ΙΑ΄, σ. 425).
15 Νεότερες έρευνες πιστοποιούν τη σχέση του πατριάρχη Γρηγορίου Ε΄ με τους Φιλικούς, Θ. Ζώρα, Ο απαγχονισμός του πατριάρχη Γρηγορίου του Ε΄ εις έκθεσιν του Ολλανδού επιτετραμμένου Κωνσταντινουπόλεως, Παρνασσός ΙΒ (1976), 127-138. Αντίθετα ο τσάρος, που αρχικά αγνοεί την ύπαρξη της Εταιρείας, θα αντιταχθεί στα σχέδια του Υψηλάντη και των Φιλικών, όπως μαρτυρεί ο Καποδίστριας, απαντώντας σε επιστολή Έλληνα της Οδησσού, Βλ. Μέντελσον-Μπαρτόλδυ, σ. 52.
16 Πράγματι από τους βασικούς λόγους που επέβαλαν την επίσπευση της Επανάστασης ήταν η εμπλοκή της Πύλης σε πόλεμο με τον Αλή πασά. Αλλά ο Αλής ήταν εκείνος που περίμενε εναγωνίως την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης, όπως μαρτυρεί και το αλβανικό εγχειρίδιο (σ. 162), το οποίο αναφέρει ότι ο Αλής βοήθησε τη Φιλική Εταιρεία και ανυπομονούσε να ξεσπάσει η Ελληνική Επανάσταση στο Μωριά, όσο το δυνατόν γρηγορότερα. Όταν την Άνοιξη του 1820 η Πύλη τον καταδίκασε σε θάνατο, στήριξε τις ελπίδες του στους σαράντα χιλιάδες στρατιώτες του· ήλπιζε μάλιστα ότι ο σουλτάνος θα ζητούσε να συμβιβαστεί μαζί του.
Αναδημοσίευση: Philomαtheia 24 Μαρτίου 2021
Eυχαριστούμε θερμά όλους όσους εργάστηκαν για τη γλωσσολογική και φιλολογική απόδοση του Εθνικού Ύμνου στην Ελληνική Νοηματική Γλώσσα :
- Ανδρικοπούλου Ειρήνη - Ανδρούδης Γεώργιος
- Αράπογλου Δήμητρα - Γαλάνη Bαϊα-Ευγενία
- Γαλάνης Νικόλαος - Δαμάλα Χρυσούλα
- Δημοπούλου Αγάπη - Ίσαρης Νικόλαος
- Κουμάκη Λεμονιά - Κουτσουμπού Χριστίνα
- Μαυρέας Δημήτριος - Παντελάκη Αρτεμησία
- Παπασπύρου Χρυσόστομος - Πατρινός Ευστράτιος
- Σαπουντζάκη Γαλήνη - Συναδινού Αντωνία
- Σχοιναράκης Γεώργιος - Χριστοδούλου Αλεξάνδρα
- Γκανάτσας Χρήστος
- Λαζαρίδου Ελευθερία
(μαθητές από το Ειδικό Γυμνάσιο-Λύκειο Κωφών και Βαρήκοων Θεσσαλονίκης)
Διερμηνείς ΕΝΓ
Κουρτέση Σπυριδούλα, Τσερέλη Σοφία
- Αμανατίδης Άκης (Actis Filming)
- Σκηνοθεσία-Δ. Παραγωγής
- Μόδης Πέτρος (Actis Filming)
- Συράκης Νίκος - Κάμερα (Actis Filming)
- Ορφανού Μαρία - Ηχολήπτης (Actis Filming)
- Ψωμόπουλος Ορέστης , Α' βοηθός κάμερας
- Σιαφάκα Αλεξάνδρα ,Β' βοηθός κάμερας,
- Μανουσιάκης Δημήτρης , Μακενίστας
- Χαραλάμπους Άγγελος , trainee Β' βοηθός κάμερας
- Σταμπουλής Δημήτρης - Gaffer
- Λυγούρης Παύλος - Key grip
- Ιωάννου Αλέξανδρος - Μουσική
- Μολυβιάτης Βαγγέλης - Post production - Color Grading
- Παναγιωτίδης Πρόδρομος - Προιστ.Υποδ.Δικτ.κ’ Πληρ.ΕΡΤ
- Μακιού Ειρήνη - Make up
- Συνάθης Στράτος - Α’Οδηγός Καλαθ.Δημ.Θεσ/νικης
- Καλαϊτζίδης Δημήτρης - Β’Οδηγός Καλαθ.Δημ.Θεσ/νικης
- Χατζής Σωτήρης - Ηλεκτρ.Δημ.Θεσ/νικης
- Μπαλάσκας Νίκος - Ηλεκτρ.Δημ.Θεσ/νικης
- Βλαχοδήμος Δημήτρης - Ηλεκτρ.Δημ.Θεσ/νικης
- Ναλμπάντης Γρηγόρης - Ηλεκτρ.Δημ.Θεσ/νικης
- Γεράκης Ιωάννης - Χορωδία
- Δασκαλάκης Μάριος - Χορωδία
- Μελιγκοπούλου Μαρία - Χορωδία
- Τζημούρτος Μιλτιάδης - Χορωδία
- Χατζησταύρου Ευάγγελος -Χορωδία
Τόσο οι αρχές του Παρμενίδη για τη λογική όσο και η μακρόχρονη φοίτηση του στην Ακαδημία επηρέασαν τον τρόπο σκέψης του Αριστοτέλη και τον οδήγησαν σε μια ιδεαλιστική φιλοσοφία και την παράλληλη περιφρόνηση προς την τεχνική.Παρά την αφοσίωσή του στον ιδεαλισμό του Πλάτωνα, οι φυσικές επιστήμες τραβούσαν πάντοτε το ενδιαφέρον του Αριστοτέλη. Η φυσική επιστήμη όμως δεν μπορεί να στηριχτεί αποκλειστικά στη θεολογία. Η ακρίβεια που παρέχουν οι μαρτυρίες των αισθήσεων και η πολύχρονη προσεκτική παρατήρηση θα αντικαταστήσουν σταδιακά τη θεολογική προσέγγιση στην αριστοτελική φυσική. Σε αυτό το σημείο, ο Αριστοτέλης αρχίζει να αποδεσμεύεται από τον υπερφυσικό πλατωνικό κόσμο των Ιδεών και να στρέφει το ενδιαφέρον του στην φυσική πραγματικότητα και στην πεποίθηση «πως τη μορφή και τη σημασία του κόσμου θα πρέπει να τις αναζητήσουμε όχι έξω από την ύλη, μα σε στενή σύνδεση μαζί της». Χωρίς να αρνηθεί την ιδέα της αθανασίας της ψυχής, η οποία αναλύεται ξεχωριστά στα «Μεταφυσικά» και τη «Λογική» του καθώς και της επενέργειας της θεϊκής δύναμης, η αποσύνδεση από τη θεωρία της ξεχωριστής ύπαρξης των Ιδεών, θα τον οδηγήσει σε μια λογική προσέγγιση των φυσικών επιστημών.
Στην κοσμολογία του, ο Αριστοτέλης, θα υποστηρίξει την ύπαρξη δύο διαφορετικών κόσμων, αυτού της υποσελήνιας περιοχής και αυτού της περιοχής πέρα από τη σελήνη. Κάθε κόσμος έχει τους δικούς του νόμους και τη δική του κινητική συμπεριφορά. Η περιοχή πέρα από τη σελήνη, είναι ένας κόσμος άφθαρτος και αιώνιος, όπου όλα τα σώματα υπόκεινται σε μια τέλεια κυκλική αρμονική και ομαλή κίνηση. Αντίθετα, στην υποσελήνια περιοχή, περιοχή συνεχών μεταβολών, οι κινήσεις είναι ευθύγραμμες και πεπερασμένες. Σε αυτήν την περιοχή, κάθε κίνηση προϋποθέτει μια ενεργούσα δύναμη (κινούν), η οποία είναι σε συνεχή επαφή με το κινούμενο σώμα. Επίσης, κάθε κίνηση είναι φυσική ή βίαιη (εξαναγκασμένη). Φυσική θεωρείται η ελεύθερη κίνηση των σωμάτων προς τους φυσικούς τόπους τους, είναι πάντοτε ευθύγραμμη και κατακόρυφη. Βίαιη είναι η κίνηση, η οποία προκαλείται από μια εξωτερική δύναμη και οδηγεί το κινούμενο σώμα σε παρέκκλιση από την ευθύγραμμη κίνηση προς τον φυσικό του τόπο.Για τον Αριστοτέλη, το βάρος κάθε σώματος, έχει άμεση επίπτωση στην κινητική του συμπεριφορά. Ο χρόνος κίνησης είναι αντιστρόφως ανάλογος με το βάρος του σώματος, ενώ είναι ανάλογος προς την πυκνότητα των μέσων, μέσα στα οποία κινούνται τα σώματα. Η ίδια λογική, κατατάσσει τα τέσσερα βασικά στοιχεία της γήινης περιοχής σε ομόκεντρους κύκλους, ανάλογα με το βάρος του καθενός. Η σύνδεση της ταχύτητας με το βάρος, στηριγμένη στα δεδομένα της παρατήρησης και της ανθρώπινης εμπειρίας, φαίνεται εύλογη. Θεωρώντας όμως ότι πάντοτε κάποιο σώμα κινείται μέσα σε κάποιο άλλο, το οποίο σε κάποιες περιπτώσεις αναλαμβάνει το ρόλο του κινούντος, ο Αριστοτέλης οδηγείται στην απόρριψη της ιδέας της κίνησης στο κενό και ουσιαστικά στην απόρριψη της ίδιας της ύπαρξης του κενού. Σημαντικό επίσης θεωρείται το γεγονός ότι, δε λαμβάνει υπόψη του τη μορφή του κινούμενου σώματος. Γι' αυτόν, κάθε πράγμα έχει τη δική του φύση και κίνηση και μια τάση προς τη φυσική του κατάσταση. Η ανέλιξη κάθε φυσικού οργανισμού, από την γέννηση έως τη φθορά, αποκαλύπτει τη σκοπιμότητα των πραγμάτων. Η έννοια αυτή του τελικού σκοπού, ως πρωταρχικό αίτιο της κίνησης, είναι χαρακτηριστική της τελολογίας της αριστοτέλειας προσέγγισης του φυσικού κόσμου.
Η άποψη του Αριστοτέλη για την ύπαρξη των δύο κόσμων, αφήνει αρκετά κενά, όπως το πως γίνεται η μετάβαση από τον ένα κόσμο στον άλλο, ή πως είναι δυνατόν, να αποδίδονται γήινες ιδιότητες, όπως η θερμότητα, σ' ένα ουράνιο σώμα σαν τον Ήλιο, το οποίο αποτελείται μόνο από τον «θεϊκό» αιθέρα. Το γεγονός ότι, ο Αριστοτέλης δεν προχωρά πάντοτε στην πειραματική απόδειξη των θεωριών του, δεν εξηγείται απλά. Ο Lindberg, υποστηρίζει ότι, η επικριτική θέση των νεώτερων επιστημόνων, ως προς τη έλλειψη πειράματος, δεν λαμβάνει υπόψη της αφενός μεν τους μεθοδολογικούς σκοπούς του φιλόσοφου, αφετέρου δε τις ιδιαιτερότητες και τους προσανατολισμούς της εποχής του και τα ερωτήματα στα οποία κλήθηκε εκείνη την εποχή να απαντήσει. Πολύ σημαντική επίσης μπορεί να θεωρηθεί και η άποψη του σχετικά με την ωφελιμότητα ή όχι των εφαρμοσμένων επιστημών. Θα προσθέσουμε το σημαντικό στοιχείο της σημασίας της θεολογικής σκέψης στον Αριστοτέλη. Η κοσμική τάξη, της πέρα από τη σελήνη περιοχής, αποκαλύπτει την έννοια του πρώτου κινούντος, που κατευθύνει την αρμονική κίνηση των πάντων. Για τον Αριστοτέλη, η κίνηση που δημιουργεί τον κόσμο των φαινομένων είναι η ψυχή. Πως όμως η ψυχή που είναι ακίνητη (ακίνητο κινούν) μπορεί να αποτελέσει πηγή κίνησης για τα άλλα πράγματα; Είναι η δύναμη της ψυχής που ελκύει την ύλη. «Η κάθε κίνηση και η κάθε ενέργεια της φύσης, ιδιαίτερα η περιστροφή των ουρανίων σωμάτων, δεν είναι τίποτε άλλο παρά η προσπάθεια της ύλης να πλησιάσει την ψυχή». Επισημαίνουμε ότι, για τον Αριστοτέλη, ο άνθρωπος είναι ένα σύμφυτο άτομο από ύλη και ψυχή. Με το Θεόφραστο, μαθητή και διάδοχο του Αριστοτέλη στο Λύκειο, θα σημειωθεί ουσιαστική πρόοδος στις επιστήμες. Αυτός, για πρώτη φορά, θα καθορίσει τα σύνορα και τις σχέσεις φυσικής και μεταφυσικής, μη θεωρώντας την πρώτη υποδεέστερη της δεύτερης, όπως ο δάσκαλός του. Αποσύνδεσε επίσης την επιστήμη των μαθηματικών από τις φυσικές επιστήμες. Την αντίθεσή του εξέφρασε ο Θεόφραστος και στη βοτανική του Αριστοτέλη, η οποία υποστήριζε τη μορφολογική αναλογία μεταξύ ζώων και φυτών και η οποία δεν είναι σωστή, δεδομένου ότι τα μέλη των ζώων είναι μόνιμα, ενώ τα αντίστοιχα των φυτών βρίσκονται σε διαδικασία συνεχούς αλλαγής. Η κυριότερη πάντως συνεισφορά του στον τομέα της έρευνας είναι η σύνδεση της λογικής με τα δεδομένα της παρατήρησης. Σ' αυτό θα στηριχτεί αργότερα ο Στράτωνας και θα αναπτύξει την πρακτική του πειράματος.
Η κριτική της αριστοτελικής προσέγγισης.
Ο Φιλόπονος ήταν ο πρώτος που άσκησε κριτική στις παραδοχές της αριστοτελικής δυναμικής, χίλια χρόνια πριν τον Γαλιλαίο. Η πειραματική απόδειξη στην περίπτωση της σχέσης βάρους και χρόνου στην κίνηση ενός πράγματος δεν είναι ευθέως ανάλογη, πράγμα που η διεξαγωγή ενός απλού πειράματος θα είχε αποδείξει. Μια από τις σημαντικότερες κριτικές, που ασκήθηκε στον Αριστοτέλη, είναι αυτή του Bacon, ο οποίος δεν αρνείται την ύπαρξη πειραμάτων στην αριστοτελική φυσική, αλλά θεωρεί ότι τα αποτελέσματά τους διαστρεβλώθηκαν από τον φιλόσοφο με τέτοιο τρόπο ώστε να προσαρμοστούν στις απόψεις του. Ο Decartes θα οδηγηθεί στην ίδια απόρριψη προσηλωμένος σε μια μηχανοκρατική φιλοσοφία, που εξηγούσε τα πάντα με βάση μαθηματικούς τύπους και η οποία αποδείχτηκε ανεπαρκής για την εξέλιξη άλλης επιστήμης, πέραν των μαθηματικών.
Απουσίαζε όμως τελικά το πείραμα από την αριστοτελική προσέγγιση της φύσης; Το ερώτημα, που πρέπει να τεθεί κατά τον Lloyd, δεν είναι αν οι Έλληνες έκαναν πειράματα, αλλά τι είδους πειράματα μπορούσαν να κάνουν αλλά δεν τα έκαναν. Για παράδειγμα, η αστρονομία, όπως και η μετεωρολογία, είναι επιστημονικά πεδία, η φύση των οποίων δεν παρείχε δυνατότητα χρήσης πειράματος, δεδομένων και των μέσων που διέθεταν οι αρχαίοι Έλληνες. Τα αποτελέσματα των αριστοτελικών θέσεων, τα οποία κρίνονται ενίοτε αυθαίρετα, προέρχονται από Αιγυπτίους ή Βαβυλώνιους αστρονόμους και στηρίζονται στην πολύχρονη παρατήρηση. Η διαφορά ανάμεσα στην προσέγγιση του Αριστοτέλη και των μεταγενέστερων αστρονόμων, όπως ο Πτολεμαίος και αργότερα ο Κοπέρνικος, έχει να κάνει με τον «φυσικό» ή «μαθηματικό» τρόπο προσέγγισης των αστρονομικών φαινομένων. Η επιστημονική εξήγηση των ουρανίων φαινομένων, που επιδιώκει ο Αριστοτέλης, βασίζεται στην «αναζήτηση των πρώτων αρχών, των αιτίων, η εύρεση των οποίων αποτελεί τη μόνη αληθινή εξήγηση των επιμέρους φαινομένων. Ο μαθηματικός, από την άλλη μεριά, δεν ενδιαφέρεται για την αναζήτηση τέτοιων αιτίων. Περιορίζεται στην ανακάλυψη κανονικοτήτων, αριθμητικής ή γεωμετρικής μορφής, πίσω από το χάος των φαινομένων».
Στις παρατηρήσεις του Αριστοτέλη, που εκτείνονται σε βάθος χρόνου πενήντα ετών, βασίζεται και ένα μέρος των Μετεωρολογικών του, όπου δίνονται οι αιτίες των μετεωρολογικών φαινομένων. Η χρήση αναλογιών, με γεγονότα και εμπειρίες της καθημερινής ζωής, ήταν ο πιο πρόσφορος τρόπος ερμηνείας των φυσικών φαινομένων. Στις περιπτώσεις αυτές, που η χρήση πειράματος είναι πρακτικά αδύνατη, η επίκριση για την απουσία του θα μπορούσε να θεωρηθεί τουλάχιστον άστοχη. Αντίθετα, σε κάποιες περιπτώσεις, όπου υπήρχε δυνατότητα χρήσης πειραματικής μεθόδου, αυτή μαρτυρείται ήδη από την εποχή του Πλάτωνα.
Η σημαντικότερη κριτική όμως, σε σχέση με την απουσία πειραματικής μεθόδου, στοχεύει στη δυναμική του Αριστοτέλη, σε σχέση με αυτήν του Γαλιλαίου ή του Νεύτωνα. Σύμφωνα με τον Lloyd, το γεγονός ότι ο Αριστοτέλης «δεν κατόρθωσε να διατυπώσει επαρκείς νόμους της κίνησης..», ενώ «...ο Γαλιλαίος γνώρισε τόσο περισσότερες επιτυχίες στο πεδίο αυτό», οφείλεται στο ότι «ενώ ο πρώτος αγνοούσε τελείως την εμπειρική μέθοδο, ο δεύτερος ποτέ του δεν κουράστηκε να επινοεί και να διεξάγει πρακτικές δοκιμές προκειμένου να ενισχύσει τις θεωρίες του». Δεν μπορούμε να παραβλέψουμε βέβαια το γεγονός ότι, ο Αριστοτέλης ήταν ο πρώτος που προσπάθησε να διατυπώσει τους όρους της δυναμικής, στηριζόμενος σε σχεδόν μαθηματικούς συντελεστές, από τους οποίους εξαρτάται η κίνηση ενός αντικειμένου, όπως το βάρος του και η πυκνότητα του μέσου μέσα στο οποίο γίνεται η κίνηση. Είναι η πρώτη απόπειρα διατύπωσης «νόμων» , οι οποίοι βρίσκονται σε πλήρη αρμονία με την αισθητική εμπειρία. Στα πλαίσια της διαπραγμάτευσης της κίνησης ο Αριστοτέλης υποστήριξε ότι, στην περίπτωση του κενού (όπου δεν υπήρχε αντίσταση του μέσου) η κίνηση θα ήταν άπειρη, έτσι οδηγήθηκε στην άρνηση ύπαρξης κενού, απορρίπτοντας τις σχετικές ατομικές θεωρίες των προσωκρατικών φιλοσόφων. Αντίθετα, ο Γαλιλαίος υποστήριξε ότι όσο αραιότερο ήταν το μέσο, τόσο περισσότερο πλησίαζαν οι ταχύτητες των σωμάτων που έπεφταν μέσα σε αυτό. Συνεπώς στο κενό όλα τα σώματα θα έπεφταν με την ίδια ταχύτητα. Η διαφορά του Αριστοτέλη με τη νεώτερη φυσική, και το πιθανό ίσως σφάλμα του, είναι η άρνηση του, αφενός μεν να δεχτεί τη δυνατότητα κίνησης στο κενό - καθώς στη νεώτερη φυσική, προκειμένου να διατυπωθούν οι σχέσεις δύναμης, μάζας και ταχύτητας αγνοήθηκαν τα αποτελέσματα της αντίστασης - αφετέρου δε να προβεί σε μερικά απλά τεστ που θα του αποδείκνυαν ότι η σχέση βάρους – ταχύτητας δεν είναι τόσο ανάλογη όσο υποστήριζε.
Στον τομέα της χημείας, ο Αριστοτέλης είχε καταφέρει να διακρίνει διάφορους τρόπους ανάμιξης και συνδυασμού στοιχείων (μεταξύ των οποίων συμπεριλαμβάνονται μίξεις και συνθέσεις). Και στον τομέα της χημείας μαρτυρείται η χρήση πειραμάτων. Τα πειράματα αυτά χρησιμοποιούνται για επαλήθευση των ήδη διαμορφωμένων προτάσεων, η γενίκευση όμως των συμπερασμάτων, που εξάγονται από αυτά, οδηγεί πολλές φορές σε λάθος συμπεράσματα. Γι' αυτόν ίσως το λόγο οι πειραματικές αυτές δοκιμές μπαίνουν στο στόχαστρο των νεώτερων ερευνητών. Οι λεπτομερείς αναλύσεις και τα πειράματα που έγιναν κατά καιρούς, ουσιαστικά απέβλεπαν περισσότερο σε βελτίωση λεπτομεριών της βασικής θεωρίας των τεσσάρων στοιχείων, παρά στην ανατροπή της, ή τη δημιουργία μιας πιο επαρκούς θεωρίας.
Η συμβολή, επίσης, του Αριστοτέλη στη βιολογία, χαρακτηρίστηκε ως η μεγαλύτερη συμβολή, που ποτέ έδωσε ένα άτομο στην επιστήμη. Το γεγονός ότι μαθήτευσε κοντά στον πατέρα του, που ήταν γιατρός, συνέβαλε στην κατανόηση της ιατρικής «σαν προέκταση της θετικής γνώσης». Στα έργα του «Περί ζώων μορίων», «Περί ζώων γεννέσεως» και «Περί ζώων ιστορίαι», καταγράφονται περί τα πεντακόσια είδη ζώων, καθώς επίσης και οι δικές του ανατομικές μελέτες σε πενήντα περίπου είδη. Η βιολογία αποτέλεσε, για το Αριστοτέλη, το προκαθορίσμένο πεδίο χρήσιμοποίησης της λογικής του, καθώς η ταξινόμηση των ζώων σε γένη και είδη, αποσκοπούσε στην ανεύρευση των μορφών μέσα στην ύλη.
Η περίπτωση της ιπποκρατικής ιατρικής.
Η χρήση της διατομής, η οποία εφαρμόστηκε από τον Αριστοτέλη, είναι ήδη γνωστή στους γιατρούς της αρχαιότητας. Ο συγγραφέας του «περί ιερής νούσου» θα στηρίξει την άποψή του σε διατομές σε εγκεφάλους ζώων που έπασχαν από επιληψία, για να αποδείξει τα παθολογικά και άρα φυσικά αίτια της ασθένειας και να καταρρίψει την άποψη της θεϊκής της προέλευσης. Στα ιπποκρατικά κείμενα εντοπίζουμε καταγραμμένες αρκετές περιπτώσεις, όπου περιγράφεται κάτι που μοιάζει με πείραμα, όπως η περίπτωση των πήλινων δοχείων. Τα πειράματα αυτά δεν γίνονται με σκοπό την απόκτηση περαιτέρω γνώσης. Ο στόχος τους είναι, τις περισσότερες φορές, να πεισθούν όσοι αμφιβάλλουν για τις απόψεις των ιατρών ή να ανατρέψουν μια ήδη υπάρχουσα θεωρία. Απόψεις οι οποίες, τις περισσότερες φορές, διατυπώνονται με δογματικό τρόπο και φαίνονται να αποτελούν μέρος μιας γενικότερης γνώσης για τη φύση των πραγμάτων, η οποία όμως πάσχει θεμελίωσης. Τα πειράματα με καθαρτικά και εμετικά, πολλές φορές μας δίνουν την εντύπωση εξελιγμένων πειραμάτων. Στη βάση τους όμως αναγνωρίζουμε τις φιλοσοφικές αρχές της έλξης των ομοίων από τα όμοια, άποψη την οποία είχε απορρίψει ο Αριστοτέλης. Σε περισσότερο εξελιγμένες ανατομικές μελέτες προβαίνουν τόσο ο Ερασίστρατος και ο Ηρόφιλος όσο και ο Γαληνός. Ο τελευταίος θα προχωρήσει σε ανατομίες ζώων, ζωντανών ή νεκρών, ενίοτε και ενώπιον κοινού, προκειμένου να καταγράψει αντιδράσεις και συμπτώματα, τα οποία θα παραλληλίσει με τον ανθρώπινο οργανισμό. Το σημαντικότερο, στις έρευνές τους, είναι ότι καταγράφεται όχι μόνο το πώς είναι κατασκευασμένο ένα όργανο, αλλά για ποιο λόγο είναι έτσι ή ποιο σκοπό εξυπηρετεί. Έτσι διαλευκάνθηκαν ζητήματα, όπως η λειτουργία της πέψης, των καρδιακών βαλβίδων, του νευρικού συστήματος. Με την εξέλιξη της ανατομικής έρευνας σε ανθρώπους, κατά τον 16ο αιώνα, διαπιστώθηκε ότι οι περιγραφές του Γαληνού δεν αντιστοιχούσαν με αυτά που προέκυπταν από τις ανατομές ανθρωπίνων πτωμάτων, οι αναλογίες ήταν ακατάλληλες και πολλά συμπεράσματα είχαν μεγαλοποιηθεί.
Με την πειραματική μέθοδο όμως, δεν λύθηκαν πολλά ερωτήματα φυσιολογίας, βιοχημείας ή παθολογίας και αυτό δεν οφείλεται στην έλλειψη προσπάθειας από μέρους των γιατρών της αρχαιότητας, αλλά στην ανεπαρκή ακόμη ανάπτυξη της χημείας. Αντίθετα, η εμπειρική παρατήρηση και ης παρεπόμενη κλινική περιγραφή της ιπποκρατικής ιατρικής έφτασε σε αξιοσημείωτα επίπεδα τελειότητας. Ο ιπποκρατικός γιατρός ενεργοποιεί και τις πέντε αισθήσεις του στην κλινική παρατήρηση των ασθενών, στις οποίες προσθέτει και τη λογική, με σκοπό την ακριβή διάγνωση. Το εμπόδιο της άγνοιας της εσωτερικής λειτουργίας του ανθρωπίνου σώματος, όμως, θα τον οδηγήσει σε εξαντλητικές, αλλά θεωρητικές περιγραφές νόσων, από τις οποίες λείπει η επαρκής αιτιολόγηση. Δεν μπορούμε να κρίνουμε την αρχαία ιατρική με βάση τα σημερινά δεδομένα. Και αυτό σίγουρα δεν οφείλεται στην έλλειψη γνώσεων των γιατρών της αρχαιότητας, αλλά κυρίως στο διαφορετικό τρόπο προσέγγισης των φαινομένων, τότε και τώρα. Η ιατρική κατά την αρχαιότητα είναι άμεσα συνδεδεμένη με τη φιλοσοφία. Ο σημαντικός ρόλος της διατροφής, για την ίαση κάποιων ασθενειών, ήδη εντοπίζεται στις αρχές των Πυθαγορείων. Στις ιδέες των Πυθαγορείων για τους ακέραιους αριθμούς ανάγεται και η ιατρική θεωρία των κρίσιμων ημερών. Τα τέσσερα στοιχεία του Εμπεδοκλή (ριζώματα), αντιστοιχούν με τους τέσσερις χυμούς του ανθρωπίνου σώματος, που αναφέρονται στο «περί φύσιος ανθρώπου». Η δογματική διατύπωση κάποιων παθολογικών ή φυσιολογικών θεωριών, θυμίζουν τα κοσμολογικά κείμενα των φιλοσόφων. Η επιτυχία όμως των ιατρικών πειραμάτων στηρίζεται στη διαρκή πρακτική ενασχόληση των γιατρών με το αντικείμενό τους και στη διαφορά της εκπαίδευσης και της αντίληψης σε σχέση με αυτή των φιλοσόφων.
Συμπεράσματα
Ο Αριστοτέλης βασίστηκε στα δεδομένα της παρατήρησης και της αισθητικής εμπειρίας για να διατυπώσει φυσικούς νόμους, χωρίς όμως να αποδεσμευτεί πλήρως από την επικρατούσα θεολογική άποψη. Είναι η πρώτη προσπάθεια απόδοσης όρων της δυναμικής με μαθηματικούς συντελεστές. Η θεωρία του για την κίνηση των σωμάτων, παρά το ότι αφήνει κάποια κενά, είναι η πρώτη θεωρία κίνησης που λαμβάνει υπόψη της κάποιες φυσικές παραμέτρους, όπως το βάρος του σώματος και η αντίσταση του μέσου. Δεν θα ήταν υπερβολή να ισχυριστούμε ότι δημιούργησε σχεδόν προσωπικά, εντελώς καινούργιους γνωστικούς κλάδους. Οι κριτικές που ασκήθηκαν κατά καιρούς στην αριστοτελική προσέγγιση της φύσης, για την απουσία πειραματικής διαδικασίας σε αυτήν, βασίστηκαν σε γενικεύσεις, για ένα θέμα που χαρακτηρίζεται από μεγάλη ποικιλία. Υπήρχαν τομείς στην αρχαία ελληνική επιστήμη, όπου η χρήση πειράματος ήταν πρακτικά αδύνατη. Σε άλλους πάλι τομείς, η χρήση του πειράματος μαρτυρείται από πολλές πηγές. Στην περίπτωση της ιπποκρατικής ιατρικής, το πείραμα χρησιμοποιείται ευρέως, όχι με σκοπό την επέκταση της γνώσης, αλλά την επαλήθευση κάποιων εμπειρικών δεδομένων. Σε κάθε περίπτωση το πείραμα έρχεται απλά για να επαληθεύσει μια ήδη διατυπωμένη θεωρία, ή για να απορρίψει μία άλλη και ίσως γι' αυτόν το λόγο, τα πειράματα δίνουν ενίοτε λανθασμένα αποτελέσματα. Οι κριτικές που ασκήθηκαν κατά καιρούς στην αριστοτελική φυσική δείχνουν άστοχες, καθόσον δεν λαμβάνουν υπόψη τους, τόσο τις ιδιαιτερότητες και τους προβληματισμούς της κάθε εποχής, όσο και τους μεθοδολογικούς σκοπούς των φιλοσόφων -επιστημόνων. Σε κάθε περίπτωση όμως, δεν αμφισβητείται η σημαντική προσφορά της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας και ιατρικής στη νεώτερη επιστήμη.
Βιβλιογραφία
1. Crombie A.Α., Από τον Αυγουστίνο στον Γαλιλαίο, μτφρ. Τσίρη Θ. & Αρζόγλου Ι., εκδόσεις ΜΙΕΤ, Αθήνα 1989.
2. Debus Α., Άνθρωπος και φύση στην Αναγέννηση, μτφρ. Τσιαντούλας Τ., Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1997.
3. Farrington B., Η επιστήμη στην αρχαία Ελλάδα, μτφρ. Ν. Ραϊση, εκδόσεις Κάλβος, Αθήνα 1989.
4. Jouanna J., Ιπποκράτης, μτφρ. Δ. Τσιλιβερδής, εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα 1998.
5. Κάλφας Β., Φιλοσοφία και επιστήμη στην αρχαία Ελλάδα, εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2005
6. Lindberg D. C., Οι απαρχές της δυτικής επιστήμης, μτφρ. Η. Μαρκολέφας, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Ε.Μ.Π., Αθήνα 1997.
7. Lloyd R., Αρχαία Ελληνική επιστήμη. Μέθοδοι και προβλήματα, μτφρ. Χλ. Μπάλλα, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1996.
8. Ross W.D., Αριστοτέλης, εκδόσεις ΜΙΕΤ, Αθήνα 1977.
9. Χριστιανίδης Γ., Διαλέτης Δ., Παπαδόπουλος Γ.,. Γαβρόγλου Κ, Ελληνική Φιλοσοφία και Επιστήμη: Από την Αρχαιότητα έως τον 20ό Αιώνα. Τόμος Β' Οι Επιστήμες στην Αρχαία Ελλάδα, στο Βυζάντιο και στο Νεότερο Ελληνισμό, εκδόσεις ΕΑΠ, Πάτρα 2000.
Από το Historical Quest
Αναδημοσίευση: Philomαtheia 23 Μαρτίου 2021
Ο Πυγμάχος των Θερμών. Λεπτομέρεια χεριών. (National Museum of Rome/ Palazzo Massimo alla Terme). |
Ανακαλύφθηκε στους κήπους του Παλάτι Quirinale της Ρώμης το 1885, όπου είχε ταφεί προσεκτικά αιώνες νωρίτερα – ίσως από ανθρώπους που δεν ήθελαν ο αγαπημένος τους πυγμάχος να γίνει θύμα εκείνων που κατά τη χριστιανική εποχή ως γνωστό έλιωναν τα παγανιστικά χάλκινα γλυπτά. Σε σχεδόν τέλεια κατάσταση μετά από σχεδόν είκοσι αιώνες, το γλυπτό είναι μια άψογη απεικόνιση του πόνου και της ταλαιπωρίας των αρχαίων Ελλήνων πυγμάχων, ενώ απεικονίζει τη μεγάλη αξιοπρέπεια ενός ανθρώπου που έχει αγωνιστεί για δεκαετίες και παρόλα αυτά φαίνεται να κοιτάζει προς τον θεατή ζητώντας, «Πρέπει να παλέψω ξανά; Δεν έχω κάνει αρκετά;». Ο Πυγμάχος φοράει δερμάτινα περιτυλίγματα χεριών, ή ιμάντες, που οι πυγμάχοι εκείνης της εποχής φορούσαν πάντα σε αγώνες. Αυτά χρησίμευαν ως η μόνη προστασία για τους πυγμάχους, οι οποίοι, όπως και όλοι οι άλλοι αθλητές, ανταγωνίζονταν γυμνοί.
Είναι πιθανό ότι ο Πυγμάχος κοσμούσε τις Θέρμες του Κωνσταντίνου. Αφού οι Γότθοι εισέβαλαν στη Ρώμη, κατέστρεψαν τα υδραγωγεία που υδροδοτούσαν τη μεγάλη πόλη, αφήνοντας τις Θέρμες χωρίς νερό και οδηγώντας στην παρακμή ολόκληρη την περιοχή. Όπως και το άγαλμα του Αγίου Πέτρου στο Βατικανό, τα δάχτυλα του πυγμάχου έχουν φθαρεί κατά το πέρασμα του χρόνου από εκείνους που επισκέπτονταν το άγαλμα – κορυφαίοι ειδικοί πιστεύουν ότι ο Πυγμάχος θεωρείτο πως είχε μαγικές ή προφυλακτικές δυνάμεις. Αυτός ίσως ήταν ο λόγος για τον οποίο το γλυπτό είχε θαφτεί τόσο προσεκτικά σε μεταγενέστερους χρόνους.
Ο Πυγμάχος των Θερμών (National Museum of Rome/ Palazzo Massimo alla Terme). |
H σπασμένη, πεπλατυσμένη μύτη του αθλητή, τα αυτιά σε σχήμα κουνουπιδιού και η πλήρης εξάντληση προκαλούν ένα αίσθημα αδυναμίας, και ίσως ακόμη και απόγνωσης, στο τέλος της καριέρας του άνδρα. Ίσως ο καλλιτέχνης ήθελε να απεικονίσει την ανησυχία ενός αθλητή στο τέλος των ημερών της δόξας του, αντιμετωπίζοντας μια ενδεχόμενη λησμονιά μετά από δεκαετίες φήμης και λατρείας που απολάμβανε από το κοινό, κοιτάζοντας με φόβο ένα αβέβαιο μέλλον. Οι ουλές του στόματος και του προσώπου του Πυγμάχου ήταν αρχικά επικεκαλυμμένες με χαλκό, ενώ άλλα κομμάτια χαλκού στον ώμο, το χέρι και το μηρό του είχαν σκοπό να αναπαριστούν σταγόνες αίματος, προκαλώντας ακόμη πιο ολοκληρωμένη ρεαλιστική μορφή από αυτή που αντικρύζουμε σήμερα.
Ο Πυγμάχος των Θερμών. Λεπτομέρεια προσώπου (National Museum of Rome/ Palazzo Massimo alla Terme). |
Ο Ιταλός αρχαιολόγος Rodolfo Lanciani, ο οποίος επιμελήθηκε την παρουσίαση του υπέροχου γλυπτού, κατέγραψε αργότερα τις εντυπώσεις του για τη μνημειακή ανακάλυψη στο Παλάτι Quirinale:
«Έχω δει, στη μακρά καριέρα μου ως αρχαιολόγος, πολλές ανακαλύψεις. Έχω βιώσει έκπληξη μετά από έκπληξη. Έχω συναντήσει μερικές φορές και απροσδόκητα πραγματικά αριστουργήματα, αλλά δεν έχω νιώσει ποτέ τόσο εξαιρετική εντύπωση όπως αυτή που μου δημιουργήθηκε από το θέαμα αυτού του υπέροχου δείγματος ενός ημι-βάρβαρου αθλητή, που βγαίνει αργά από το έδαφος, σαν να ξυπνά από μια μακρά ανάπαυση μετά από τους γενναίους αγώνες του».
Αρχικά αποτελείτο από οκτώ κομμάτια μέσω της τεχνικής του χαμένου κεριού, που αργότερα συγκολλήθηκε επιμελώς μαζί. Χάλκινο αριστούργημα συντηρήθηκε προσεκτικά από τον συντηρητή τέχνης Nikolaus Himmelmann το 1989 πριν εμφανιστεί στη Βόννη της Γερμανίας. Τον Αύγουστο του 2019 ο Αμερικανός ηθοποιός και ο δύο φορές νικητής του Όσκαρ Kevin Spacey απήγγειλε ποίημα του Ιταλού ποιητή Gabriele Tinti, γραμμένο προς τιμήν του αρχαίου γλυπτού αριστουργήματος. Μπορείτε να παρακολουθήσετε τον Kevin Spacey να απαγγέλλει την ποίηση του Gabriele Tinti στο παρακάτω βίντεο:
Πηγή: Patricia Claus, greece.greekreporter.com | Μετάφραση: Συντακτική Ομάδα του περιοδικού Θέματα Αρχαιολογίας
Σημ. Θεμ. Αρχ.: Ο πυγμάχος των Θερμών θεωρείται από ορισμένους μελετητές ως έργο του νεοαττικού Απολλώνιου, γιου του Αθηναίου Νέστορος, δημιουργού και του περίφημου κορμού του Belvedere. Υπολείμματα της υπογραφής του γλύπτη σώζονται σε έναν ιμάντα του γαντιού του πυγμάχου.
Αναδημοσίευση: Philomαtheia 27 Ιανουαρίου 2021
Πως φτάσαμε σε μία χώρα που δεν είναι… χώρα; Εξαιτίας της βρετανικής αποικιοκρατίας που διήρκησε από το 1842 έως το 1997.
Αυτά τα 156 χρόνια, η περιοχή της Ανατολής, λόγω της έντονης δυτικής επιρροής, ανέπτυξε ένα δικό της σύστημα διακυβέρνησης και κατέληξε ως ένα οικονομικό θαύμα.
Τελικά παραδόθηκε στην Κίνα και μέχρι το 2017 όλα κυλούσαν ομαλά, μέχρι που ο Σι Τζινπίνγκ αντέδρασε και οι κάτοικοι πλέον δηλώνουν έτοιμοι για απόσχιση.
Λίγη ιστορία
Αρχαιολογικά ευρήματα αποδεικνύουν πως οι πρώτοι άνθρωποι βρέθηκαν στο Χονγκ Κονγκ πριν από 35.000-39.000 χρόνια.
Ο πρώτος Ευρωπαίος που βρέθηκε στην περιοχή ήταν ο Πορτογάλος Ζόρζε Άλβαρες, το 1513. Μετά το 1557 οι Πορτογάλοι ξεκίνησαν το εμπόριο με την νότια Κίνα αλλά οι στρατιωτικές συγκρούσεις ανάμεσα στις δύο χώρες οδήγησαν στην αποπομπή όλων των έμπορων και μέχρι το 1669 εκτοπίστηκαν όλοι οι ξένοι.
Το Χονγκ Κονγκ συνέχισε να βρίσκεται υπό κινεζική κυριαρχία μέχρι το 1839, όταν η δυναστεία των Τσινγκ αρνήθηκε τις εισαγωγές. Τότε ξεκίνησε ο πόλεμος του οπίου με τη βρετανική αυτοκρατορία. Οι Τσινγκ ηττήθηκαν στις 20 Ιανουαρίου 1841 και το Χονγκ Κονγκ βρισκόταν υπό βρετανική κατοχή. Η περιοχή δόθηκε και πάλι στην Κίνα αλλά η διαφωνία υψηλόβαθμων αξιωματούχων οδήγησε στην απόφαση το Χονγκ Κονγκ να γίνει επισήμως αποικία της Βρετανικής Αυτοκρατορίας στις 29 Αυγούστου 1842. Από το 1850 εγκαταστάθηκε στην περιοχή μεγάλος αριθμός Κινέζων μεταναστών που διέσχισε τα ελεύθερα τότε σύνορα.
Το Χονγκ Κονγκ δεν συμμετείχε στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και παρέμενε μια ειρηνική χώρα που αναπτυσσόταν με την ανέγερση πανεπιστημίων και δημοσίων υπηρεσιών.
Δυστυχώς τα πράγματα άλλαξαν στον Β’ Παγκόσμιο και συγκεκριμένα στις 25 Δεκεμβρίου του 1941. Οι Ιάπωνες κατέκτησαν την περιοχή και προέβησαν σε σφαγές ενώ ξέσπασε λιμός και χιλιάδες εργάζονταν καταναγκαστικά. Μέχρι και σήμερα να έχει μείνει γνωστή η κατοχή ως τα «μαύρα Χριστούγεννα». Ο πληθυσμός του Χονγκ Κονγκ μειώθηκε από 1,6 εκατομμύρια το 1941 σε 600.000 το 1945.
Η Βρετανία ανέκτησε τον έλεγχο του Χονγκ Κονγκ στις 30 Αυγούστου 1945.
Η ανάπτυξη που ήρθε από την… Κίνα
Ο κινεζικός εμφύλιος που ακολούθησε στάθηκε η αφορμή για ένα κύμα φυγής εξειδικευμένων εργατών προς την περιοχή. Όταν οι κομμουνιστές κατέλαβαν την ηπειρωτική Κίνα το 1949, οι περισσότεροι εξειδικευμένοι εργάτες διέσχισαν τα ανοικτά σύνορα φοβούμενοι διώξεις. Πολλοί από τους νέους κατοίκους της περιοχής δημιούργησαν μικρομεσαίες επιχειρήσεις στο βρετανικό Χονγκ Κονγκ.
Τη δεκαετία του ’50 υπήρξε ένα άλμα εκβιομηχάνισης, ιδίως στον τομέα των υφασμάτων ενώ γίνονταν εξαγωγές κινεζικών αγαθών. Ο πληθυσμός αυξανόταν, τα εργατικά κόστη παρέμειναν χαμηλά και αυξανόταν το επίπεδο διαβίωσης. Όμως η ανταγωνιστικότητα μειώθηκε λόγω του αυξανόμενου κόστους εργασίας και ιδιοκτησίας η οποία σε συνδυασμό με την ανάπτυξη της νότιας Κίνας από το 1978 στάθηκε η αφορμή για στασιμότητα.
Παρ’ όλα αυτά, το Χονγκ Κονγκ μέχρι τη δεκαετία του 1990 είχε εγκαθιδρυθεί ως ένα από τα παγκόσμια οικονομικά κέντρα ενώ μαζί με το Λονδίνο και τη Νέα Υόρκη θεωρούνταν ως ένα από τα βασικά εμπορικά κέντρα. Ήταν μία από τις ταχύτερα αναπτυσσόμενες οικονομίες της Ασίας και παράδειγμα προς μίμηση για την πολιτική της ελεύθερης αγοράς.
Την 1 Ιουλίου 1997, η κυριαρχία του Χονγκ Κονγκ πέρασε από το Ηνωμένο Βασίλειο στη Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας, σημαίνοντας το τέλος των 156 χρόνων βρετανικής κυριαρχίας στο Χονγκ Κονγκ. Λίγο αργότερα, δέχτηκε διπλό οικονομικό χτύπημα, με την οικονομική κρίση του 1997 και τη γρίπη των πτηνών Η5Ν1 αλλά ακόμα και σήμερα είναι μια χώρα που θεωρείται παράδειγμα προς μίμηση.
«Μία χώρα, δύο συστήματα»
Σήμερα, οι κάτοικοι του Χονγκ Κονγκ περιφρονούν ανοιχτά την Κίνα και θεωρούν εαυτούς… ανώτερους λόγω του πολιτικού και οικονομικού συστήματος που δεν θυμίζει σε τίποτα τους «αδερφούς» τους.
Μία από τις βασικότερες διαφορές των περιοχών έχει να κάνει με την Δημοκρατία. Πριν την παράδοση από τους Βρετανούς, έγιναν διαπραγματεύσεις οι οποίες κατέληξαν στο ότι στην περιοχή θα γίνονταν εκλογές. Οι Κινέζοι δεσμεύτηκαν για μετάβαση στην εκλογική δημοκρατία κατοχυρώνοντας το σχετικό συνταγματικό έγγραφο της περιοχής που ονομάζεται βασικός νόμος. Όμως στην Κίνα… ξέχασαν τον βασικό νόμο του Χονγκ Κονγκ και το 2014 ξέσπασαν μαζικές διαδηλώσεις διότι από το Πεκίνο ανακοινώθηκε πως οι υποψήφιοι των εκλογών θα περνάνε από έλεγχο.
Η Κίνα έχει επίσης δεσμευθεί να επιτρέψει το Χονγκ Κονγκ να εκλέξει το δικό του κοινοβούλιο από το 2020 διότι σήμερα, οι νομοθέτες είναι ένα μείγμα από εκλεγμένους αντιπροσώπους και υποψηφίους της επιτροπής. Πρόκειται για ένα βασικό αίτημα των κατοίκων που έχουν «αγκαλιάσει» το κοινοβούλιο τους που είναι το πρώτο βήμα για την εγκαθίδρυση της Δημοκρατίας. Στον αντίποδα βρίσκεται η Κίνα που είναι μονοκομματική.
Δεύτερη διαφορά είναι το νομικό σύστημα. Το Χονγκ Κονγκ έχει διατηρήσει το βρετανικό σύστημα δικαίου και έχει ανεξάρτητο δικαστικό σώμα. Οι κάτοικοι και οι πολιτικοί διαμηνύουν περήφανα πως είναι το προπύργιο του κράτους δικαίου στην ευρύτερη περιοχή ενώ παράλληλα η αστυνομία είναι σε υπόληψη από τους κατοίκους. Αντιθέτως στην Κίνα η δικαστική εξουσία δεν είναι… εξουσία καθώς χρησιμοποιείται συχνά για πολιτικούς σκοπούς.
Τρίτη και βασικότερη διαφορά είναι η καπιταλιστική οικονομία. Παρά την «ενσωμάτωση» στην Κίνα, το Χονγκ Κονγκ διατήρησε την ελεύθερη αγορά, γεγονός στο οποίο η Κίνα δεν αντέδρασε καθώς το χρησιμοποίησε ως πεδίο δοκιμών για να κάνει μεταρρυθμίσεις. Καθώς η Κίνα έχει γίνει πλουσιότερη και πιο καπιταλιστική, οι δύο οικονομίες έχουν γίνει όλο και πιο ολοκληρωμένες.
Ωστόσο δημιουργούνται εντάσεις στο Χονγκ Κονγκ οι οποίες πηγάζουν από την ανάπτυξη της Κίνας που ανεβάζει το κόστος ζωής. Παρ’ όλα αυτά, η πόλη έχει μεγάλη αυτονομία για να ρυθμίσει τις δικές της οικονομικές υποθέσεις. συμπεριλαμβανομένων των τελωνειακών και φορολογικών νόμων και έχει το δικό της νόμισμα, παρόμοιο με το Αμερικανικό δολάριο.
Σήμερα, το Χονγκ Κονγκ αποτελεί μια από τις ισχυρότερες οικονομίες παγκοσμίως, καταλαμβάνοντας την 34η θέση ανάμεσα στις μεγαλύτερες εμπορικές δυνάμεις για το έτος 2014.
Το εξωτερικό εμπόριο «ανθίζει» με βασικό εξαγωγικό εταίρο την Κίνα. Οι κυριότεροι εξαγωγικοί εταίροι του Χονγκ Κονγκ είναι: Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, ΗΠΑ, Μεγάλη Βρετανία και Γαλλία. Το μεγαλύτερο μέρος των εμπορικών σχέσεων που έχει αναπτύξει η περιοχή στηρίζεται στο εμπόριο υπηρεσιών και χρυσού. Ταυτόχρονα, οι επιχειρήσεις επενδύουν συνεχώς λόγω του γεγονότος ότι το σύστημα του Χονγκ Κονγκ έχει αρκετά στοιχεία του δυτικού καπιταλιστικού συστήματος με τις επιχειρήσεις να προστατεύονται από το καθεστώς της ιδιοκτησίας, κάτι που δεν ισχύει στην Κίνα.
Τέλος, στο Χονγκ Κονγκ υπάρχει ελευθερία του Τύπου και καλύπτονται τα γεγονότα σε αντίθεση με την Κίνα που πολλά αποσιοπούνται ενώ οι κάτοικοι έχουν παράδοση στις… δημόσιες διαμαρτυρίες την ώρα που στο Πεκίνο η καταστολή είναι σύνηθες φαινόμενο.
Απόσχιση;
Το ιδιαίτερο καθεστώς του Χονγκ Κονγκ άρχισε το 2016 έχει αρχίσει να αμφισβητείται με την Κίνα να κωφεύει στις δεσμεύσεις της.
Οι προκλήσεις που δέχεται το Χονγκ Κονγκ από το Πεκίνο δεν είναι οικονομικής φύσης αλλά κοινωνικού χαρακτήρα. Από την Κίνα έχει ξεκινήσει μια προσπάθεια για επιβολή ελέγχου στην ελευθερία του Τύπου και της έκφρασης, καθώς επίσης και στη δράση μεγάλων επιχειρήσεων.
Ο Σι Τζινπίνγκ διέταξε τη σύλληψη βιβλιοπωλών το 2016 λόγω της κυκλοφορίας της αυτοβιογραφίας του στο Χονγκ Κονγκ. Ταυτόχρονα το Πεκίνο κατηγορείται για την εξαφάνιση επιχειρηματία.
Η ημιαυτονομία του Χονγκ Κονγκ άρχισε να απειλείται ανοιχτά την 1η Ιουλίου του 2017, στην επέτειο των 20 χρόνων από το τέλος της βρετανικής κυριαρχίας. Στην σκληροπυρηνική ομιλία του, ο πρόεδρος Σι εντάφιασε την πολιτική των «δύο συστημάτων» προειδοποιώντας τους κατοίκους του Χονγκ Κονγκ να μην ξεπεράσουν την κόκκινη γραμμή της κινεζικής κυριαρχίας. Τότε επεσήμανε την ανάγκη για «πατριωτική εκπαίδευση» των νέων και υποστήριξε ότι η επιστροφή του Χονγκ Κονγκ στην αγκαλιά της πατρίδας» έβαλε τέλος στην «ταπείνωση και θλίψη» που προκλήθηκε όταν η βρετανική αυτοκρατορία.
Οι παρεμβάσεις σε συνδυασμό με την ομιλία του Σι έφεραν σφοδρές αντιδράσεις στο Χονγκ Κονγκ και ιδιαιτέρως στους νέους που ξεχύθηκαν στους δρόμους. Η «απάντηση» του Πεκίνου ήταν η αποστολή του αεροπλανοφόρου «Λιαόνινγκ» στα ανοιχτά του Χονγκ Κονγκ για να πάρουν οι κάτοικοι το… μήνυμα. «Κερασάκι στην τούρτα» ήταν ο διορισμός της «εγκάθετης» του Κομμουνιστικού Κόμματος Κίνας, Κάρι Λαμ ως επικεφαλής της περιοχής.
Το 2018, ο πρόεδρος Σι θέλησε να φέρει ακόμα πιο κοντά την Κίνα με το Χονγκ Κονγκ αφού εγκαινίασε τη μακρύτερη θαλάσσια γέφυρα στον κόσμο. Η γέφυρα συνδέει το Χονγκ Κονγκ με την πόλη Ζουχάι και το Μακάο της Κίνας και θα ενώνει περίπου 70 εκατομμύρια ανθρώπους από 11 πόλεις.
Ωστόσο οι νέοι δεν πτοήθηκαν και πλέον το κίνημα για αυτονομία της περιοχής ανθίζει μέρα με τη μέρα.
Τυπικά, το ημιαυτόνομο έδαφος του Χονγκ Κονγκ θα απολαμβάνει θεωρητικά και πρακτικά τις ελευθερίες που είναι άγνωστες στην ηπειρωτική Κίνα μέχρι το 2047. Τουλάχιστον αυτή ήταν η συμφωνία με τους Βρετανούς που ο Σι Τζινπίνγκ εφαρμόζει… αλά καρτ.
Το ερώτημα που προκύπτει είναι ποια θα είναι η κατάληξη του Χονγκ Κονγκ. Σε περίπτωση που ενσωματωθεί στην Κίνα, θεωρείται δεδομένο πως ο κλάδος που θα πληγεί περισσότερο θα είναι η οικονομία.
Αναδημοσίευση: Philomαtheia 22 Δεκεμβρίου 2020
TRANSLATE
popular posts
-
Για το αυθεντικό κείμενο προ της απαιτούμενης για την παρούσα παρουσίαση επεξεργασίας ανατρέξτε στη πηγή στο τέλος του άρθρου. Το ιστολόγ...
-
της Μαίρης Βηλαρά Σύμφωνα με τον Γερμανό φιλόλογο -και γλωσσολόγο- George Curtius (1820-1885), η λέξη Όλυμπος προέρχεται από τη ρ...
-
άποψη θηλυκό η εικόνα ενός τοπίου όπως φαίνεται από ένα συγκεκριμένο σημείο, συνήθως κάπου ψηλά η οπτική γωνία από την οποία βλέπει...
-
Η έννοια της ελπίδας είναι ιδιαίτερα διφορούμενη. Όλοι εκ πρώτης όψεως θα λέγαμε ότι είναι θετικά φορτισμένη - πολύ θετικά μάλιστα. Είναι όμ...
-
Για όλους τους εφήβους που χρειάζονται ένα φίλο, έναν αδερφό, έναν γονιό ή απλά κάποιον να τους χτυπήσει απαλά στην πλάτη και να τους πει “ό...
-
(από το colossusproject.org) Εικόνα 1 Ιστορικό της Αλεξανδρινής Βιβλιοθήκης Με τον όρο Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας εννοείται η αρχαία βιβλιο...
-
Η ζωή δεν είναι γρήγορη, δεν προσπαθεί να σου ξεφύγει και να ξεγλιστρήσει απ΄ τη συνείδησή σου. Δεν σε εμπαίζει. Ο χρόνος δεν είναι αμείληκτ...
-
(χρόνος ανάγνωσης: 3 λεπτά) Ο 21ος αιώνας, στον οποίο έχει για τα καλά εγκαθιδρυθεί στην καθημερινότητα η τεχνολογία ως μέσο και δυστυχώς ω...
-
Το Βανουάτου ( γαλλικά : République de Vanuatu , αγγλικά : Republic of Vanuatu , Μπισλάμα : Ripablik blong Vanuatu , παλαιότερη ονομα...
-
Μετάβαση στην πλοήγηση Πήδηση στ χρόνος ανάγνωσης: 7 λεπτά ΣΧΕΣΕΙΣ ΕΛΛΑΔΑΣ - ΙΝΔΟΝΗΣΙΑΣ Οι σχέσεις Ελλάδας–Ινδονησίας ιδρύθηκε το 1960 και...