Ο όρος Αρχαία Ελληνικά Ημερολόγια χρησιμοποιείται για να περιγράψει, ως σύνολο, τα διάφορα ημερολόγια που χρησιμοποιούνταν κατά τόπους από τους αρχαίους Έλληνες. Όπως είναι γνωστό, στην αρχαία Ελλάδα δεν υπήρχε μια ενιαία διακυβέρνηση, αλλά η χώρα χωριζόταν σε πολλά κράτη (πόλεις ή βασίλεια) και ως εκ τούτου, κάθε κράτος διέθετε το δικό του ημερολόγιο προσαρμοσμένο στις δικές του ιδιαίτερες παραδόσεις.

Η ανασύνδεση των πληροφοριών από διάφορες ιστορικές πηγές παρέχει μια καλή κατανόηση του Αττικού ημερολογίου, του ημερολογίου που χρησιμοποιούταν στην αρχαία Αθήνα. Συγκρίνοντας το Αττικό ημερολόγιο με τις πληροφορίες που υπάρχουν για τα ημερολόγια των άλλων Ελλήνων, προκύπτει ότι, από τεχνικής απόψεως, τα ελληνικά ημερολόγια λειτουργούσαν με τους ίδιους βασικούς κανόνες. Έτσι, το Αττικό ημερολόγιο μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως βάση για την κατανόηση και των υπόλοιπων αρχαίων ελληνικών ημερολογίων.

Ένα κράτος, πολλά ημερολόγια

Το παράδειγμα της Αθήνας μας δείχνει ότι δεν υπήρχε ένα καθολικής χρήσης ημερολόγιο, αλλά διαφορετικά ημερολόγια χρησιμοποιούνταν παράλληλα για να εξυπηρετήσουν διαφορετικούς σκοπούς. Στην Αθήνα για παράδειγμα χρησιμοποιούνταν:

• ένα θρησκευτικό/εορταστικό ημερολόγιο, για τον καθορισμό των θρησκευτικών εορτών
• ένα κρατικό/πολιτικό ημερολόγιο, που καθόριζε ζητήματα της πολιτικής ζωής, όπως π.χ. η διάρκεια της θητείας των αξιωματούχων της πόλης
• ένα εποχικό/μετεωρολογικό ημερολόγιο, που εφαρμοζόταν στα παραπήγματα για να πληροφορήσει το πληθυσμό της πόλης, ο οποίος αξιοποιούσε τις πληροφορίες για ενέργειες που σχετίζονταν με μια συγκεκριμένη εποχή, όπως π.χ. η ναυσιπλοΐα, γεωργικές εργασίες κτλ.

Όπως μαρτυρούν οι ιστορικές πηγές, τα ημερολόγια αυτά, λειτουργούσαν ανεξάρτητα το ένα από το άλλο - το «θρησκευτικό έτος» δεν είχε ίδια διάρκεια με το «πολιτικό έτος» και οι μήνες του κρατικού ημερολογίου ήταν εντελώς ανεξάρτητοι από τους μήνες του θρησκευτικού ημερολογίου. Τελικά, στο τέλος του 5ου αιώνα π.Χ. το κρατικό ημερολόγιο των Αθηναίων συγχρονίστηκε με το θρησκευτικό. Οι ελάχιστες έως και ανύπαρκτες πληροφορίες, που κατέχουμε για τα κρατικά ημερολόγια άλλων κρατών, μας αναγκάζουν να επικεντρώσουμε το ενδιαφέρον μας στα θρησκευτικά ημερολόγια των αρχαίων Ελλήνων.

Σύγκριση με το σύγχρονο ημερολόγιο

Στις μέρες μας, το Γρηγοριανό ημερολόγιο έχει επικρατήσει σε παγκόσμιο επίπεδο. Πρόκειται για ένα ηλιακό ημερολόγιο, που ορίζει ότι ένα έτος διαρκεί όσο μια πλήρης περιστροφή της Γης γύρω από τον ήλιο. Κάθε έτος του Γρηγοριανού ημερολογίου χωρίζεται σε 12 μήνες και διαρκεί συνολικά 365 ημέρες ή 366 ημέρες όταν το έτος είναι δίσεκτο. Ο υπολογισμός των δίσεκτων ετών είναι αυστηρά καθορισμένος, με την επιπλέον ημέρα σε κάθε δίσεκτο έτος να προστίθεται ως τελευταία τον 2ο μήνα του έτους - τον Φεβρουάριο.

Τα θρησκευτικά ημερολόγια των αρχαίων Ελλήνων από την άλλη, δεν ήταν ηλιακά, αλλά ηλιοσεληνιακά· καθώς βασίζονταν στους κύκλους των φάσεων της σελήνης για να καθορίσουν τους μήνες και στο χειμερινό ηλιοστάσιο ^{[Σημ. 1]} για να καθορίσουν την έναρξη του νέου έτους. Ένα σεληνιακό έτος αντιστοιχεί σε 12 σεληνιακούς μήνες των 29 ή 30 ημερών ο καθένας και διαρκεί περίπου 354 ημέρες, ενώ το χειμερινό ηλιοστάσιο απέχει από το επόμενο περίπου 365 ημέρες (όσο δηλαδή ένα ηλιακό έτος). Για να είναι ο πρώτος μήνας του έτους πάντα ο ίδιος και οι μήνες να διατηρούν μια σχετική θέση μέσα στις εποχές έπρεπε να καθοριστεί μια περίοδος μέσα στην οποία θα γινόταν «επανασυγχρονισμός» του σεληνιακού έτους με το ηλιακό έτος. Αυτό επιτεύχθηκε (μερικώς) με την προσθήκη ενός «εμβόλιμου» μήνα κάθε δύο με τρία χρόνια, που οδηγούσε την δημιουργία ενός έτους διάρκειας 384 ημερών.

Σε σχέση με τα σημερινά δεδομένα αξιοσημείωτα είναι και τα εξής:

• Η ημέρα για τους αρχαίους Έλληνες δεν ξεκινούσε τα μεσάνυχτα, αλλά με τη δύση του ηλίου.
• Για τα αρχαία ελληνικά θρησκευτικά ημερολόγια ο μήνας ξεκινούσε με τη νέα σελήνη.
• Ο χωρισμός ενός έτους του Γρηγοριανού ημερολογίου σε 12 μήνες είναι μια παράδοση που πηγάζει από τα αρχαία σεληνιακά ημερολόγια. Όμως, σε αντίθεση με ότι ισχύει σήμερα, οι μήνες των αρχαίων ημερολογίων δεν είχαν σταθερό πλήθος ημερών (όπως π.χ. ο Σεπτέμβριος έχει σταθερά 30 ημέρες), αλλά η διάρκεια του κάθε μήνα κηρυσσόταν λίγο πριν το τέλος του, σε μια προσπάθεια να συμπέσει η έναρξη του επόμενου μήνα με τη νέα σελήνη.
• Η δυνατότητα που δινόταν στους αξιωματούχους του εκάστοτε κράτους να χειραγωγούν το ημερολόγιο, οδήγησε σε αδιανόητα, για τα σημερινά δεδομένα, συμβάντα. Αναφέρονται περιπτώσεις όπου κάποιος μήνας επιμηκυνόταν, με επανάληψη κάποιων από τις τελευταίες ημέρες του, με σκοπό την εξυπηρέτηση σκοπιμοτήτων. Αυτό φυσικά προκαλούσε τον αποσυγχρονισμό του ημερολογίου με τις φάσεις της σελήνης.
• Οι αρχαίοι Έλληνες δεν απαριθμούσαν τα έτη όπως γίνεται στο σύγχρονο ημερολόγιο. Για τα θρησκευτικά ζητήματα δεν υπήρχε λόγος να κρατήσουν ακριβείς καταγραφές. Για τα κρατικά ζητήματα οι ετήσιες καταγραφές γίνονταν με τη χρήση του ονόματος του «επωvύμου» αξιωματούχου του κράτους. Ο Τίμαιος ο Ταυρομενίτης, στα τέλη περίπου του 4ου αιώνα π.Χ., καθιέρωσε το πανελλήνιο σύστημα χρονολόγησης με βάση τις Ολυμπιάδες, που χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα στην ιστοριογραφία, αλλά δεν φαίνεται να άλλαξε κάτι σε τοπικό επίπεδο.

Οι μήνες του θρησκευτικού ημερολογίου

Οι ημέρες του μήνα

Όπως αναφέρθηκε και πρωτύτερα, κάθε μήνας ξεκινούσε με την εμφάνιση της νέας σελήνης και αυτή η πρώτη ημέρα του μήνα λεγόταν «νουμηνία» (δηλ. νέος μήνας) σε όλα τα ελληνικά ημερολόγια. Σε κάποια (λιγοστά) ημερολόγια, οι ημέρες 2 έως 30 ονομάζονταν με τη σειρά «δεύτερη», «τρίτη» κτλ. Τα περισσότερα όμως ημερολόγια χώριζαν το μήνα σε τρία δεκαήμερα και οι ημέρες ονομάζονταν με βάση το δεκαήμερο στο οποίο ανήκαν.

Στο πιο καλά τεκμηριωμένο Αττικό ημερολόγιο, οι ημέρες του πρώτου δεκαημέρου (μετά τη νουμηνία) αριθμούνταν από το 2 έως το 10 και ακολουθούνταν από το χαρακτηρισμό «ισταμένου». Οι επόμενες ημέρες αριθμούνταν από το 1 έως το 9 και ακολουθούνταν από το χαρακτηρισμό «επί δεκάδι». Η δέκατη μέρα του δεύτερου δεκαημέρου (εικοστή του μηνός) την ονόμαζαν «εικάς». Οι ημέρες του τελευταίου δεκαημέρου, είτε αριθμούνταν κανονικά από το 1 έως το 9 και ακολουθούνταν από το χαρακτηρισμό «επί εικάδη», είτε αριθμούνταν αντίστροφα από το 10 έως το 2 και ακολουθούνταν από το χαρακτηρισμό «απιόντος». Η τελευταία ημέρα του μήνα λεγόταν «ένη και νέα», δηλαδή παλιά και νέα, επειδή ήταν το όριο του παλαιού με τον νέο μήνα. Προσέξτε ότι δεν ήταν απαραίτητα η 30η του μήνα, θα μπορούσε κάλλιστα να είναι η 29η, παραλείποντας την «9η επί εικάδη» / «2η απιόντος».

Με παρόμοιο τρόπο γινόταν η ονοματοδοσία και στα υπόλοιπα ημερολόγια που χώριζαν τον μήνα σε τρία δεκαήμερα. ^{[Σημ. 2]}

Ονομασίες των μηνών

Κάθε ελληνικό κράτος χρησιμοποιούσε τα δικά του ονόματα για τους μήνες. Στις περισσότερες περιπτώσεις τα ονόματα των μηνών σχετίζονταν με κάποια από τις εορτές που τελούνταν κατά τη διάρκεια του μήνα αυτού. Όταν ήταν η χρονιά που έπρεπε να γίνει χρήση ενός εμβόλιμου μήνα, ένας από τους κανονικούς μήνες του έτους επαναλαμβανόταν και έπαιρνε τον χαρακτηρισμό «εμβόλιμος» - π.χ. μέσα στο έτος υπήρχε ο μήνας «Ποσειδωνιών» και ο πρόσθετος μήνας ονομαζόταν «Ποσειδωνιών Εμβόλιμος» - ή σε άλλες περιπτώσεις «o δεύτερος» - π.χ. μέσα στο έτος υπήρχε ο μήνας «Ποιτρόπιος» και ο πρόσθετος μήνας ονομαζόταν «Ποιτρόπιος o δεύτερος».

Αιτωλικό ημερολόγιο

Προκύκλιος, Ἀθαναίος, Βουκάτιος, Διός, Ἑυθυαίος, Ὁμολώιος, Ἑρμαίος, Διονύσιος, Ἀγύειος, Ἱπποδρόμιος, Λαφραίος, Πάναμος

Αργολικό ημερολόγιο

Ερμαίος, Αρνείος, ( ; ), ( ; ), ( ; ), Πάναμος, Αγυιέος, Κάρνειος, Ἀγύειος, ( ; ), -, ( ; )

Αττικό ημερολόγιο ^{[Σημ. 1]}

Ἑκατομβαιών, Μεταγειτνιών, Βοηδρομιών, Πυανεψιών, Μαιμακτηριών, Ποσειδεών, Γαμηλιών, Ανθεστηριών, Ελαφηβολιών, Μουνιχιών, Θαργηλιών, Σκιροφοριών

Βοιωτικό ημερολόγιο

Βουκάτιος, Ἑρμαίος, Προστατήριος, Ἀγριώνιος, Θειλούθιος, ( ; ), Ὁμολώιος, Ἱπποδρόμιος, Πάναμος, Παμβοιώτιος, Δαμάτριος, Ἀλαλκομένιος

Δελφικό ημερολόγιο

Βουκάτιος, Ἡραίος, Απελλαίος, ( ; ), Δαδαφόριος, Ποιτρόπιος, Βύσιος, Ἀρτεμίσιος, Ἡράκλειος, Βοαθόος, Ιλαίος, Θεοξένιος

Ημερολόγιο Επιδαύρου

Αζόσιος, Κάρνειος, Πραράτιος, Ερμαίος, Γάμος, Τέλεος, Ποσίδαιος, Αρταμίσιος, Αγριάνιος, Πάναμος, Κύκλιος, Απελλαίος

Ημερολόγιο Ηλείας

( ; ), Ἀπολλώνιος, Παρθένιος, Ἀλφιοίος, Ἀλφιοίος, Θυΐος, ( ; ), Διόσθυος, ( ; ), Ελάφιος, ( ; ), ( ; )

Ημερολόγιο του Μηχανισμού των Αντικυθήρων^{[Σημ. 3]}

Φοινικαίος, Κράνειος, Λανοτρόπιος, Μαχανεύς, Δωδεκατεύς, Εὔκλειος, Ἀρτεμίσιος, Ψυδρεύς, Γαμείλιος, Ἀγριάνιος, Πάναμος, Ἀπελλαῖος

Θεσσαλικό ημερολόγιο

Ἰτῶνιος, Πάνημος, Θεμίστιος, Ἀγαγύλιος, Ἀπολλῶνιος, Ἑρμαῖος, Λεσχανόριος, Ἂφριος, Θυίος, Ὁμολῶιος, Ἱπποδρόμιος, Φυλλικός

Κρητικό ημερολόγιο

Θεσμοφορίων, Ἑρμαῖος, Ιμάνιος, Μετάρχιος, Αγύειος, Διόσκουρος, Θεοδόσιος, Πόντιος, Ραβίνθιος, Υπερβερεταίος, Νεκύσιος, Βασίλειος

Λακωνικό ημερολόγιο

Ἡράσιος, Απελλαίος, Διόσθυος, ( ; ), Ελευσίνιος, Γεράστιος, Αρτεμίσιος, Δελχίνιος, Φλιαστός, Ἑκατομβεύς, Κάρνειος, Πάναμος

Λοκριδικό ημερολόγιο

Οι μήνες στο ημερολόγιο της Λοκρίδας δεν είχαν κάποιο όνομα, αλλά απλά αριθμούνταν ως πρώτος, δεύτερος κτλ.

Μακεδονικό ημερολόγιο

Αὐδυναῖος, Περίτιος, Δύστρος, Ξανθικός, Ἀρτεμίσιος, Δαίσιος, Πάνημος, Λώος, Γορπιαῖος, Ὑπερβερεταῖος, Δίος, Ἀπελλαῖος

Ροδιακό ημερολόγιο

Ἀγριάνιος, Βαδρόμιος, Θευδάσιος, Δάλιος, Ἀρταμίτιος, Πάναμος, Πεδαγειτνύος, Ὑακίνθιος, Κάρνειος, Θεσμοφόριος, Σμίνθιος, Διόσθυος

Σικελικό ημερολόγιο

Θεσμοφόριος, Δάλιος, ( ; ), Αγριάνιος, ( ; ), Θευδάσιος, Αρτεμίτιος, ( ; ), Βαδρόμιος, Ὑακίνθιος, Κάρνειος, Πάναμος

Η εξέλιξη των ημερολογίων

Και ενώ αρχικά η διάρκεια των μηνών και η εισαγωγή του εμβόλιμου μήνα ήταν αυθαίρετες και βασίζονταν καθαρά σε εμπειρικές παρατηρήσεις, με την πάροδο του χρόνου φαίνεται πως σε κάποια ημερολόγια - σίγουρα όχι σε όλα και σίγουρα όχι ταυτόχρονα - άρχισαν να εφαρμόζονται πιο επιστημονικές προσεγγίσεις.

• Αρχικά αξιοποιήθηκε η «οκταετηρίς», ένας κύκλος 8 ηλιακών ετών μετά τον οποίο οι σεληνιακοί μήνες επανέρχονται στις ίδιες περίπου ημερομηνίες του ηλιακού έτους. Η εισήγηση της αποδίδεται στον Κλεόστρατο.
• Στη συνέχεια αξιοποιήθηκε ο Κύκλος του Μέτωνος, ένας κύκλος 19 ηλιακών ετών που ισούνται σχεδόν με 235 σεληνιακούς μήνες. Ο κύκλος αυτός επιβάλει τη χρήση συνολικά 7 εμβόλιμων μηνών στα 19 χρόνια, οι οποίοι εισάγονταν στα έτη 3, 6, 8, 11, 14, 17 και 19 του κύκλου. Ο εισηγητής του ήταν ο Μέτων ο Αθηναίος περίπου το 432 π.Χ.^{[Σημ. 4]}
• Τέλος αξιοποιήθηκε ο Κύκλος του Καλλίππου, μια βελτίωση του Κύκλου του Μέτωνος, που τον επεκτείνει σε 76 ηλιακά έτη και 940 σεληνιακούς μήνες. Ο εισηγητής του ήταν ο Κάλλιππος περίπου το 330 π.Χ.^{[Σημ. 4]}

Τα Ελληνικά ημερολόγια στη Ρωμαϊκή εποχή

Τα ελληνικά ημερολόγια συνέχισαν να χρησιμοποιούνται τοπικά και μετά τη σταδιακή κατάκτηση των ελληνικών κρατών από τους Ρωμαίους. Υπάρχουν στοιχεία πως χρησιμοποιούνταν για αρκετούς αιώνες μετά την καθιέρωση του Ιουλιανού ημερολογίου, ως τον 4ο με 5ο αιώνα μ.Χ. και έπαψαν να χρησιμοποιούνται μετά την επικράτηση του Χριστιανισμού.

Σημειώσεις

Δείτε επίσης

• Γρηγοριανό ημερολόγιο
• Ιουλιανό ημερολόγιο

Ξενόγλωσση βιβλιογραφία

• Alan Edouard Samuel, Greek and Roman Chronology: Calendars and Years in Classical Antiquity, Volume 1, Part 7, C.H.Beck, 1972. [1]
• Edward Greswell, Origines Kalendariæ Hellenicæ: Or, The History of the Primitive Calendar Among the Greeks, Before and After the Legislation of Solon, Volume V, Oxford University Press, 1862. [2]

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Αρχαίο Αττικό Ημερολόγιο
• Ημερολόγιο Σπάρτης & Δελφών
• Μακεδονικοί μήνες Αρχειοθετήθηκε 2012-11-14 στο Wayback Machine.
• Το αρχαίο Ελληνικό ημερολόγιο σε εφαρμογή

από το pronews.gr

Δες ακόμη:  Η ετυμολογία των ονομάτων των 12 μηνών

Οι  πρόδρομοι της φιλοσοφικής κοσμογονίας. 
Ομηρικές και Ησιόδειες αντιλήψεις για το κοσμολογικό είδωλο & εμβόλιμα σχόλια. Μέρος I.

(χρόνος ανάγνωσης: 7 λεπτά)
Οι πραγματικά ορθολογικές προσπάθειες εξήγησης της αρχής των πάντων ή γέννησης του κόσμου βρίσκουν αδιαμφισβήτητα την έναρξή τους στον Θαλή τον Μιλήσιο (640 ή 624 π.Χ. - 546 π.Χ.) και τους λοιπούς Ίωνες φιλοσόφους (ριζώματα πάντων). Όπως είναι λογικό, οι ιδέες περί αρχής του κόσμου από ένα μόνο στοιχείο δεν εμφανίστηκαν ως κεραυνός εν αιθρία· αντίθετα βασίζονται σε πρωιμότερες μυθολογικές αντιλήψεις σχετικά με το είδωλο του κόσμου (του άνω και κάτω κόσμου) το οποίο είχε συγκεκριμένη τοπολογία και είχε βασιστεί σε ιδέες και δοξασίες άλλων πολιτισμών (συγκριτική μυθολογία, βλ. συνέχεια). Θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει πως για ακόμα μια φορά, η ώθηση για ορθολογική και επιστημονική αντιμετώπιση ενός καθ' όλα αντικειμενικού θέματος δόθηκε από εναύσματα που ουδεμία σχέση έχουν με τη λογική και την επιστήμη, διαδικασία όμως απαραίτητη για την αποκάλυψη της αλήθειας.

Οι έννοιες και οι αντιλήψεις που θα παρουσιαστούν, αν και ντύνονται μέσα από τα πρόσωπα του μύθου «δεν έχουν μυθολογικό χαρακτήρα, αλλά αλλά είναι αποτέλεσμα ενός άμεσου, εμπειρικού, μη συμβολικού τρόπου σκέψης» (Kirk et al. 2013: 24).Οι αντιλήψεις αυτές συμπίπτουν χρονικά με τη Θεογονία του Ησιόδου, και τη γενικότερη προσπάθεια των ανθρώπων να θεωρήσουν ότι έλκουν την καταγωγή τους «από έναν κοινό πρόγονο ή ζευγάρι προδρόμων».

Η προφιλοσοφική ιδέα της ψυχής ως άυλου ειδώλου του σώματος που του δίνει ζωή, που όταν αυτό πεθαίνει εκείνη ζει μια θλιβερή, χλωμή ύπαρξη στον Άδη μας είναι τόσο γνωστή, κυρίως από τον Όμηρο, ώστε δεν χρειάζεται να την περιγράψουμε εδώ (βλ. ωστόσο τo έργo του E. R. Dodds The Greeks and the Irrational, Berkley 1951 και του Jaeger Theology of the Early Greek Philosophers, Oxford 1947). Ο πρώτος έλληνας που πραγματεύθηκε ρητά την ψυχή ως κάτι που έχει ηθική σημασία (πόσο δεδομένο για τον δυτικό κόσμο του 21ου αιώνα!;) ήταν ο Πυθαγόρας (580 π.Χ. - 496 π.Χ.) ενώ ο Ηράκλειτος (περίπου 544 - περίπου 484 π.Χ) ήταν ο πρώτος που επισήμανε ότι η γνώση της ψυχής έχει άμεση σχέση με τη γνώση της δομής του κόσμου (πρβλ. τη πίστη του A. Einstein στη μεταθανάτια ζωή καθώς η ψυχή είναι ενέργεια και η ενέργεια ζει για πάντα, αλλάζοντας μορφή χωρίς ποτέ να χάνεται).

Παράλληλα με την ομηρική αυτή αντίληψη της ψυχής, ήταν εδραιωμένη και η πεποίθηση ότι η ουσία της ψυχής σχετίζεται με τον αιθέρα, δηλαδή την ουσία των άστρων. Το κατά πόσο η διαπίστωση ότι το σώμα των ανθρώπων είναι κατασκευασμένο από υλικά που δημιουργήθηκαν στο εσωτερικό των άστρων τρισεκατομμύρια χρόνια πριν, ανακάλυψη μόλις των τελευταίων δεκαετιών, είναι συμπτωματική ή όχι αποτελεί ενδιαφέρον πεδίο διαλόγου μεταξύ αστροφυσικών, χημικών, φιλοσόφων και φιλολόγων.

Το σχήμα και η φύση του κόσμου κατά την αρχαιότητα δεν περιορίζεται στη γνωστή σε μας επίπεδη γη. Ο τρόπος που φαντάζονταν τα συστατικά της μέρη ήταν περιπλοκότερος. Συγκεκριμένα, πληροφορίες που αντλούμε από διάσπαρτα χωρία του Ομήρου, ο ουρανός είναι ένα στερεό ημισφαίριο, σαν μια ανάποδη κούπα (P 425 χάλκεον ουρανόν, επίθετο που εκφράζει στερεότητα και λαμπρότητα). Ο ουρανός σκεπάζει την στρογγυλή, επίπεδη γη.

Χάρτης του 1595 που απεικονίζει την ιδέα του σχήματος και της δομής της γης και των ηπείρων.

1       Όμηρος, Θ 13 (Ιλιάς, μιλάει ο Δίας):

τόσσον ἔνερθ᾽ Ἀΐδεω ὅσον οὐρανός ἐστ᾽ ἀπὸ γαίης·
με τούτα εγώ τα χέρια μου στα σκότη του Ταρτάρου,

πολύ μακράν στα τρίσβαθα του κόσμου καταχθόνια,

που πύλες έχει σιδηρές και χάλκινο κατώφλι,

κάτω απ᾽ τον Άδη όσο της γης ο ουρανός απέχει·

(Μτφρ.: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, 2012)

2      Ησίοδος, Θεογονία 726 (Τάρταρον):

τὸν πέρι χάλκεον ἕρκος ἐλήλαται· ἀμφὶ δέ μιν νὺξ
τριστοιχὶ κέχυται περὶ δειρήν· αὐτὰρ ὕπερθε
γῆς ῥίζαι πεφύασι καὶ ἀτρυγέτοιο θαλάσσης.
Χάλκινο φράγμα από γύρω τον κυκλώνει. Και γύρω του,
στο λαιμό του, τρίδιπλη νύχτα είναι χυμένη. Κι απάνω
της γης οι ρίζες και της ατρύγητης της θάλασσας φυτρώνουνε.
(Μτφρ.: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, 2012)

Η γη για διάφορους αρχαίους πολιτισμούς

Βέβαια η συμμετρία ανάμεσα στον κάτω και στον πάνω κόσμο δεν ήταν απόλυτη: συνήθως οι έλληνες εκείνης της εποχής δεν θεωρούσαν το σχήμα του Ταρτάρου ως ημισφαιρικό, όπως του ουρανού, καθώς σύμφωνα με μία εκδοχή η γη εκτεινόταν απεριόριστα προς τα κάτω.

3     Ξενοφάνης, απόσπ. 28:

γαίης μὲν τόδε πεῖρας ἄνω παρὰ ποσσὶν ὁρᾶτε
ἠέρι προσπλάζον, τὸ κάτω δ’ ἐς ἄπειρον ἱκνεῖται.
Αυτό που βλέπουμε στα πόδια μας είναι το πάνω μέρος της γης,
που εφάπτετα με τον αέρα· αλλά το κάτω μέρος φτάνει ως το άπειρο.
(Πρβ. Στράβων I, σ. 12 Cas)

Σύμφωνα με την απλοϊκή, περισσότερο λαϊκή παρά λόγια, αντίληψη για τον κόσμο οπως παρουσιάστηκε από το 3, γύρω από τα χείλη του δίσκου της γης κυλάει ένας αχανής ποταμός, ο Ωκεανός (Μέρος II, σε επεξεργασία).

❃❃❃

Πληροφορίες:

G. S Kirk, J. E. Raven & M. Schofield. 1983. The Presocratic Philosohpers. A critical History with a Selection of Texts. Cambridge University Press. Second edition.

(Για την ελληνική γλώσσα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1988, 2013)

Αποσπάσματα-Μεταφράσεις:

Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα - Ψηφιακή Βιβλιοθήκη της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας - Συγγραφείς - Ησίοδος, Όμηρος

❃❃❃

Philomαtheia 15 Νοεμβρίου 2021

Τόσο οι αρχές του Παρμενίδη για τη λογική όσο και η μακρόχρονη φοίτηση του στην Ακαδημία επηρέασαν τον τρόπο σκέψης του Αριστοτέλη και τον οδήγησαν σε μια ιδεαλιστική φιλοσοφία και την παράλληλη περιφρόνηση προς την τεχνική.Παρά την αφοσίωσή του στον ιδεαλισμό του Πλάτωνα, οι φυσικές επιστήμες τραβούσαν πάντοτε το ενδιαφέρον του Αριστοτέλη. Η φυσική επιστήμη όμως δεν μπορεί να στηριχτεί αποκλειστικά στη θεολογία. Η ακρίβεια που παρέχουν οι μαρτυρίες των αισθήσεων και η πολύχρονη προσεκτική παρατήρηση θα αντικαταστήσουν σταδιακά τη θεολογική προσέγγιση στην αριστοτελική φυσική. Σε αυτό το σημείο, ο Αριστοτέλης αρχίζει να αποδεσμεύεται από τον υπερφυσικό πλατωνικό κόσμο των Ιδεών και να στρέφει το ενδιαφέρον του στην φυσική πραγματικότητα και στην πεποίθηση «πως τη μορφή και τη σημασία του κόσμου θα πρέπει να τις αναζητήσουμε όχι έξω από την ύλη, μα σε στενή σύνδεση μαζί της». Χωρίς να αρνηθεί την ιδέα της αθανασίας της ψυχής, η οποία αναλύεται ξεχωριστά στα «Μεταφυσικά» και τη «Λογική» του καθώς και της επενέργειας της θεϊκής δύναμης, η αποσύνδεση από τη θεωρία της ξεχωριστής ύπαρξης των Ιδεών, θα τον οδηγήσει σε μια λογική προσέγγιση των φυσικών επιστημών.

Στην κοσμολογία του, ο Αριστοτέλης, θα υποστηρίξει την ύπαρξη δύο διαφορετικών κόσμων, αυτού της υποσελήνιας περιοχής και αυτού της περιοχής πέρα από τη σελήνη. Κάθε κόσμος έχει τους δικούς του νόμους και τη δική του κινητική συμπεριφορά. Η περιοχή πέρα από τη σελήνη, είναι ένας κόσμος άφθαρτος και αιώνιος, όπου όλα τα σώματα υπόκεινται σε μια τέλεια κυκλική αρμονική και ομαλή κίνηση. Αντίθετα, στην υποσελήνια περιοχή, περιοχή συνεχών μεταβολών, οι κινήσεις είναι ευθύγραμμες και πεπερασμένες. Σε αυτήν την περιοχή, κάθε κίνηση προϋποθέτει μια ενεργούσα δύναμη (κινούν), η οποία είναι σε συνεχή επαφή με το κινούμενο σώμα. Επίσης, κάθε κίνηση είναι φυσική ή βίαιη (εξαναγκασμένη). Φυσική θεωρείται η ελεύθερη κίνηση των σωμάτων προς τους φυσικούς τόπους τους, είναι πάντοτε ευθύγραμμη και κατακόρυφη. Βίαιη είναι η κίνηση, η οποία προκαλείται από μια εξωτερική δύναμη και οδηγεί το κινούμενο σώμα σε παρέκκλιση από την ευθύγραμμη κίνηση προς τον φυσικό του τόπο.Για τον Αριστοτέλη, το βάρος κάθε σώματος, έχει άμεση επίπτωση στην κινητική του συμπεριφορά. Ο χρόνος κίνησης είναι αντιστρόφως ανάλογος με το βάρος του σώματος, ενώ είναι ανάλογος προς την πυκνότητα των μέσων, μέσα στα οποία κινούνται τα σώματα. Η ίδια λογική, κατατάσσει τα τέσσερα βασικά στοιχεία της γήινης περιοχής σε ομόκεντρους κύκλους, ανάλογα με το βάρος του καθενός. Η σύνδεση της ταχύτητας με το βάρος, στηριγμένη στα δεδομένα της παρατήρησης και της ανθρώπινης εμπειρίας, φαίνεται εύλογη. Θεωρώντας όμως ότι πάντοτε κάποιο σώμα κινείται μέσα σε κάποιο άλλο, το οποίο σε κάποιες περιπτώσεις αναλαμβάνει το ρόλο του κινούντος, ο Αριστοτέλης οδηγείται στην απόρριψη της ιδέας της κίνησης στο κενό και ουσιαστικά στην απόρριψη της ίδιας της ύπαρξης του κενού. Σημαντικό επίσης θεωρείται το γεγονός ότι, δε λαμβάνει υπόψη του τη μορφή του κινούμενου σώματος. Γι' αυτόν, κάθε πράγμα έχει τη δική του φύση και κίνηση και μια τάση προς τη φυσική του κατάσταση. Η ανέλιξη κάθε φυσικού οργανισμού, από την γέννηση έως τη φθορά, αποκαλύπτει τη σκοπιμότητα των πραγμάτων. Η έννοια αυτή του τελικού σκοπού, ως πρωταρχικό αίτιο της κίνησης, είναι χαρακτηριστική της τελολογίας της αριστοτέλειας προσέγγισης του φυσικού κόσμου.

Η άποψη του Αριστοτέλη για την ύπαρξη των δύο κόσμων, αφήνει αρκετά κενά, όπως το πως γίνεται η μετάβαση από τον ένα κόσμο στον άλλο, ή πως είναι δυνατόν, να αποδίδονται γήινες ιδιότητες, όπως η θερμότητα, σ' ένα ουράνιο σώμα σαν τον Ήλιο, το οποίο αποτελείται μόνο από τον «θεϊκό» αιθέρα. Το γεγονός ότι, ο Αριστοτέλης δεν προχωρά πάντοτε στην πειραματική απόδειξη των θεωριών του, δεν εξηγείται απλά. Ο Lindberg, υποστηρίζει ότι, η επικριτική θέση των νεώτερων επιστημόνων, ως προς τη έλλειψη πειράματος, δεν λαμβάνει υπόψη της αφενός μεν τους μεθοδολογικούς σκοπούς του φιλόσοφου, αφετέρου δε τις ιδιαιτερότητες και τους προσανατολισμούς της εποχής του και τα ερωτήματα στα οποία κλήθηκε εκείνη την εποχή να απαντήσει. Πολύ σημαντική επίσης μπορεί να θεωρηθεί και η άποψη του σχετικά με την ωφελιμότητα ή όχι των εφαρμοσμένων επιστημών. Θα προσθέσουμε το σημαντικό στοιχείο της σημασίας της θεολογικής σκέψης στον Αριστοτέλη. Η κοσμική τάξη, της πέρα από τη σελήνη περιοχής, αποκαλύπτει την έννοια του πρώτου κινούντος, που κατευθύνει την αρμονική κίνηση των πάντων. Για τον Αριστοτέλη, η κίνηση που δημιουργεί τον κόσμο των φαινομένων είναι η ψυχή. Πως όμως η ψυχή που είναι ακίνητη (ακίνητο κινούν) μπορεί να αποτελέσει πηγή κίνησης για τα άλλα πράγματα; Είναι η δύναμη της ψυχής που ελκύει την ύλη. «Η κάθε κίνηση και η κάθε ενέργεια της φύσης, ιδιαίτερα η περιστροφή των ουρανίων σωμάτων, δεν είναι τίποτε άλλο παρά η προσπάθεια της ύλης να πλησιάσει την ψυχή». Επισημαίνουμε ότι, για τον Αριστοτέλη, ο άνθρωπος είναι ένα σύμφυτο άτομο από ύλη και ψυχή. Με το Θεόφραστο, μαθητή και διάδοχο του Αριστοτέλη στο Λύκειο, θα σημειωθεί ουσιαστική πρόοδος στις επιστήμες. Αυτός, για πρώτη φορά, θα καθορίσει τα σύνορα και τις σχέσεις φυσικής και μεταφυσικής, μη θεωρώντας την πρώτη υποδεέστερη της δεύτερης, όπως ο δάσκαλός του. Αποσύνδεσε επίσης την επιστήμη των μαθηματικών από τις φυσικές επιστήμες. Την αντίθεσή του εξέφρασε ο Θεόφραστος και στη βοτανική του Αριστοτέλη, η οποία υποστήριζε τη μορφολογική αναλογία μεταξύ ζώων και φυτών και η οποία δεν είναι σωστή, δεδομένου ότι τα μέλη των ζώων είναι μόνιμα, ενώ τα αντίστοιχα των φυτών βρίσκονται σε διαδικασία συνεχούς αλλαγής. Η κυριότερη πάντως συνεισφορά του στον τομέα της έρευνας είναι η σύνδεση της λογικής με τα δεδομένα της παρατήρησης. Σ' αυτό θα στηριχτεί αργότερα ο Στράτωνας και θα αναπτύξει την πρακτική του πειράματος.

Η κριτική της αριστοτελικής προσέγγισης.

Ο Φιλόπονος ήταν ο πρώτος που άσκησε κριτική στις παραδοχές της αριστοτελικής δυναμικής, χίλια χρόνια πριν τον Γαλιλαίο. Η πειραματική απόδειξη στην περίπτωση της σχέσης βάρους και χρόνου στην κίνηση ενός πράγματος δεν είναι ευθέως ανάλογη, πράγμα που η διεξαγωγή ενός απλού πειράματος θα είχε αποδείξει. Μια από τις σημαντικότερες κριτικές, που ασκήθηκε στον Αριστοτέλη, είναι αυτή του Bacon, ο οποίος δεν αρνείται την ύπαρξη πειραμάτων στην αριστοτελική φυσική, αλλά θεωρεί ότι τα αποτελέσματά τους διαστρεβλώθηκαν από τον φιλόσοφο με τέτοιο τρόπο ώστε να προσαρμοστούν στις απόψεις του. Ο Decartes θα οδηγηθεί στην ίδια απόρριψη προσηλωμένος σε μια μηχανοκρατική φιλοσοφία, που εξηγούσε τα πάντα με βάση μαθηματικούς τύπους και η οποία αποδείχτηκε ανεπαρκής για την εξέλιξη άλλης επιστήμης, πέραν των μαθηματικών.

Απουσίαζε όμως τελικά το πείραμα από την αριστοτελική προσέγγιση της φύσης; Το ερώτημα, που πρέπει να τεθεί κατά τον Lloyd, δεν είναι αν οι Έλληνες έκαναν πειράματα, αλλά τι είδους πειράματα μπορούσαν να κάνουν αλλά δεν τα έκαναν. Για παράδειγμα, η αστρονομία, όπως και η μετεωρολογία, είναι επιστημονικά πεδία, η φύση των οποίων δεν παρείχε δυνατότητα χρήσης πειράματος, δεδομένων και των μέσων που διέθεταν οι αρχαίοι Έλληνες. Τα αποτελέσματα των αριστοτελικών θέσεων, τα οποία κρίνονται ενίοτε αυθαίρετα, προέρχονται από Αιγυπτίους ή Βαβυλώνιους αστρονόμους και στηρίζονται στην πολύχρονη παρατήρηση. Η διαφορά ανάμεσα στην προσέγγιση του Αριστοτέλη και των μεταγενέστερων αστρονόμων, όπως ο Πτολεμαίος και αργότερα ο Κοπέρνικος, έχει να κάνει με τον «φυσικό» ή «μαθηματικό» τρόπο προσέγγισης των αστρονομικών φαινομένων. Η επιστημονική εξήγηση των ουρανίων φαινομένων, που επιδιώκει ο Αριστοτέλης, βασίζεται στην «αναζήτηση των πρώτων αρχών, των αιτίων, η εύρεση των οποίων αποτελεί τη μόνη αληθινή εξήγηση των επιμέρους φαινομένων. Ο μαθηματικός, από την άλλη μεριά, δεν ενδιαφέρεται για την αναζήτηση τέτοιων αιτίων. Περιορίζεται στην ανακάλυψη κανονικοτήτων, αριθμητικής ή γεωμετρικής μορφής, πίσω από το χάος των φαινομένων».

Στις παρατηρήσεις του Αριστοτέλη, που εκτείνονται σε βάθος χρόνου πενήντα ετών, βασίζεται και ένα μέρος των Μετεωρολογικών του, όπου δίνονται οι αιτίες των μετεωρολογικών φαινομένων. Η χρήση αναλογιών, με γεγονότα και εμπειρίες της καθημερινής ζωής, ήταν ο πιο πρόσφορος τρόπος ερμηνείας των φυσικών φαινομένων. Στις περιπτώσεις αυτές, που η χρήση πειράματος είναι πρακτικά αδύνατη, η επίκριση για την απουσία του θα μπορούσε να θεωρηθεί τουλάχιστον άστοχη. Αντίθετα, σε κάποιες περιπτώσεις, όπου υπήρχε δυνατότητα χρήσης πειραματικής μεθόδου, αυτή μαρτυρείται ήδη από την εποχή του Πλάτωνα.

Η σημαντικότερη κριτική όμως, σε σχέση με την απουσία πειραματικής μεθόδου, στοχεύει στη δυναμική του Αριστοτέλη, σε σχέση με αυτήν του Γαλιλαίου ή του Νεύτωνα. Σύμφωνα με τον Lloyd, το γεγονός ότι ο Αριστοτέλης «δεν κατόρθωσε να διατυπώσει επαρκείς νόμους της κίνησης..», ενώ «...ο Γαλιλαίος γνώρισε τόσο περισσότερες επιτυχίες στο πεδίο αυτό», οφείλεται στο ότι «ενώ ο πρώτος αγνοούσε τελείως την εμπειρική μέθοδο, ο δεύτερος ποτέ του δεν κουράστηκε να επινοεί και να διεξάγει πρακτικές δοκιμές προκειμένου να ενισχύσει τις θεωρίες του». Δεν μπορούμε να παραβλέψουμε βέβαια το γεγονός ότι, ο Αριστοτέλης ήταν ο πρώτος που προσπάθησε να διατυπώσει τους όρους της δυναμικής, στηριζόμενος σε σχεδόν μαθηματικούς συντελεστές, από τους οποίους εξαρτάται η κίνηση ενός αντικειμένου, όπως το βάρος του και η πυκνότητα του μέσου μέσα στο οποίο γίνεται η κίνηση. Είναι η πρώτη απόπειρα διατύπωσης «νόμων» , οι οποίοι βρίσκονται σε πλήρη αρμονία με την αισθητική εμπειρία. Στα πλαίσια της διαπραγμάτευσης της κίνησης ο Αριστοτέλης υποστήριξε ότι, στην περίπτωση του κενού (όπου δεν υπήρχε αντίσταση του μέσου) η κίνηση θα ήταν άπειρη, έτσι οδηγήθηκε στην άρνηση ύπαρξης κενού, απορρίπτοντας τις σχετικές ατομικές θεωρίες των προσωκρατικών φιλοσόφων. Αντίθετα, ο Γαλιλαίος υποστήριξε ότι όσο αραιότερο ήταν το μέσο, τόσο περισσότερο πλησίαζαν οι ταχύτητες των σωμάτων που έπεφταν μέσα σε αυτό. Συνεπώς στο κενό όλα τα σώματα θα έπεφταν με την ίδια ταχύτητα. Η διαφορά του Αριστοτέλη με τη νεώτερη φυσική, και το πιθανό ίσως σφάλμα του, είναι η άρνηση του, αφενός μεν να δεχτεί τη δυνατότητα κίνησης στο κενό - καθώς στη νεώτερη φυσική, προκειμένου να διατυπωθούν οι σχέσεις δύναμης, μάζας και ταχύτητας αγνοήθηκαν τα αποτελέσματα της αντίστασης - αφετέρου δε να προβεί σε μερικά απλά τεστ που θα του αποδείκνυαν ότι η σχέση βάρους – ταχύτητας δεν είναι τόσο ανάλογη όσο υποστήριζε.

Στον τομέα της χημείας, ο Αριστοτέλης είχε καταφέρει να διακρίνει διάφορους τρόπους ανάμιξης και συνδυασμού στοιχείων (μεταξύ των οποίων συμπεριλαμβάνονται μίξεις και συνθέσεις). Και στον τομέα της χημείας μαρτυρείται η χρήση πειραμάτων. Τα πειράματα αυτά χρησιμοποιούνται για επαλήθευση των ήδη διαμορφωμένων προτάσεων, η γενίκευση όμως των συμπερασμάτων, που εξάγονται από αυτά, οδηγεί πολλές φορές σε λάθος συμπεράσματα. Γι' αυτόν ίσως το λόγο οι πειραματικές αυτές δοκιμές μπαίνουν στο στόχαστρο των νεώτερων ερευνητών. Οι λεπτομερείς αναλύσεις και τα πειράματα που έγιναν κατά καιρούς, ουσιαστικά απέβλεπαν περισσότερο σε βελτίωση λεπτομεριών της βασικής θεωρίας των τεσσάρων στοιχείων, παρά στην ανατροπή της, ή τη δημιουργία μιας πιο επαρκούς θεωρίας.

Η συμβολή, επίσης, του Αριστοτέλη στη βιολογία, χαρακτηρίστηκε ως η μεγαλύτερη συμβολή, που ποτέ έδωσε ένα άτομο στην επιστήμη. Το γεγονός ότι μαθήτευσε κοντά στον πατέρα του, που ήταν γιατρός, συνέβαλε στην κατανόηση της ιατρικής «σαν προέκταση της θετικής γνώσης». Στα έργα του «Περί ζώων μορίων», «Περί ζώων γεννέσεως» και «Περί ζώων ιστορίαι», καταγράφονται περί τα πεντακόσια είδη ζώων, καθώς επίσης και οι δικές του ανατομικές μελέτες σε πενήντα περίπου είδη. Η βιολογία αποτέλεσε, για το Αριστοτέλη, το προκαθορίσμένο πεδίο χρήσιμοποίησης της λογικής του, καθώς η ταξινόμηση των ζώων σε γένη και είδη, αποσκοπούσε στην ανεύρευση των μορφών μέσα στην ύλη.

Η περίπτωση της ιπποκρατικής ιατρικής.

Η χρήση της διατομής, η οποία εφαρμόστηκε από τον Αριστοτέλη, είναι ήδη γνωστή στους γιατρούς της αρχαιότητας. Ο συγγραφέας του «περί ιερής νούσου» θα στηρίξει την άποψή του σε διατομές σε εγκεφάλους ζώων που έπασχαν από επιληψία, για να αποδείξει τα παθολογικά και άρα φυσικά αίτια της ασθένειας και να καταρρίψει την άποψη της θεϊκής της προέλευσης. Στα ιπποκρατικά κείμενα εντοπίζουμε καταγραμμένες αρκετές περιπτώσεις, όπου περιγράφεται κάτι που μοιάζει με πείραμα, όπως η περίπτωση των πήλινων δοχείων. Τα πειράματα αυτά δεν γίνονται με σκοπό την απόκτηση περαιτέρω γνώσης. Ο στόχος τους είναι, τις περισσότερες φορές, να πεισθούν όσοι αμφιβάλλουν για τις απόψεις των ιατρών ή να ανατρέψουν μια ήδη υπάρχουσα θεωρία. Απόψεις οι οποίες, τις περισσότερες φορές, διατυπώνονται με δογματικό τρόπο και φαίνονται να αποτελούν μέρος μιας γενικότερης γνώσης για τη φύση των πραγμάτων, η οποία όμως πάσχει θεμελίωσης. Τα πειράματα με καθαρτικά και εμετικά, πολλές φορές μας δίνουν την εντύπωση εξελιγμένων πειραμάτων. Στη βάση τους όμως αναγνωρίζουμε τις φιλοσοφικές αρχές της έλξης των ομοίων από τα όμοια, άποψη την οποία είχε απορρίψει ο Αριστοτέλης. Σε περισσότερο εξελιγμένες ανατομικές μελέτες προβαίνουν τόσο ο Ερασίστρατος και ο Ηρόφιλος όσο και ο Γαληνός. Ο τελευταίος θα προχωρήσει σε ανατομίες ζώων, ζωντανών ή νεκρών, ενίοτε και ενώπιον κοινού, προκειμένου να καταγράψει αντιδράσεις και συμπτώματα, τα οποία θα παραλληλίσει με τον ανθρώπινο οργανισμό. Το σημαντικότερο, στις έρευνές τους, είναι ότι καταγράφεται όχι μόνο το πώς είναι κατασκευασμένο ένα όργανο, αλλά για ποιο λόγο είναι έτσι ή ποιο σκοπό εξυπηρετεί. Έτσι διαλευκάνθηκαν ζητήματα, όπως η λειτουργία της πέψης, των καρδιακών βαλβίδων, του νευρικού συστήματος. Με την εξέλιξη της ανατομικής έρευνας σε ανθρώπους, κατά τον 16ο αιώνα, διαπιστώθηκε ότι οι περιγραφές του Γαληνού δεν αντιστοιχούσαν με αυτά που προέκυπταν από τις ανατομές ανθρωπίνων πτωμάτων, οι αναλογίες ήταν ακατάλληλες και πολλά συμπεράσματα είχαν μεγαλοποιηθεί.

Με την πειραματική μέθοδο όμως, δεν λύθηκαν πολλά ερωτήματα φυσιολογίας, βιοχημείας ή παθολογίας και αυτό δεν οφείλεται στην έλλειψη προσπάθειας από μέρους των γιατρών της αρχαιότητας, αλλά στην ανεπαρκή ακόμη ανάπτυξη της χημείας. Αντίθετα, η εμπειρική παρατήρηση και ης παρεπόμενη κλινική περιγραφή της ιπποκρατικής ιατρικής έφτασε σε αξιοσημείωτα επίπεδα τελειότητας. Ο ιπποκρατικός γιατρός ενεργοποιεί και τις πέντε αισθήσεις του στην κλινική παρατήρηση των ασθενών, στις οποίες προσθέτει και τη λογική, με σκοπό την ακριβή διάγνωση. Το εμπόδιο της άγνοιας της εσωτερικής λειτουργίας του ανθρωπίνου σώματος, όμως, θα τον οδηγήσει σε εξαντλητικές, αλλά θεωρητικές περιγραφές νόσων, από τις οποίες λείπει η επαρκής αιτιολόγηση. Δεν μπορούμε να κρίνουμε την αρχαία ιατρική με βάση τα σημερινά δεδομένα. Και αυτό σίγουρα δεν οφείλεται στην έλλειψη γνώσεων των γιατρών της αρχαιότητας, αλλά κυρίως στο διαφορετικό τρόπο προσέγγισης των φαινομένων, τότε και τώρα. Η ιατρική κατά την αρχαιότητα είναι άμεσα συνδεδεμένη με τη φιλοσοφία. Ο σημαντικός ρόλος της διατροφής, για την ίαση κάποιων ασθενειών, ήδη εντοπίζεται στις αρχές των Πυθαγορείων. Στις ιδέες των Πυθαγορείων για τους ακέραιους αριθμούς ανάγεται και η ιατρική θεωρία των κρίσιμων ημερών. Τα τέσσερα στοιχεία του Εμπεδοκλή (ριζώματα), αντιστοιχούν με τους τέσσερις χυμούς του ανθρωπίνου σώματος, που αναφέρονται στο «περί φύσιος ανθρώπου». Η δογματική διατύπωση κάποιων παθολογικών ή φυσιολογικών θεωριών, θυμίζουν τα κοσμολογικά κείμενα των φιλοσόφων. Η επιτυχία όμως των ιατρικών πειραμάτων στηρίζεται στη διαρκή πρακτική ενασχόληση των γιατρών με το αντικείμενό τους και στη διαφορά της εκπαίδευσης και της αντίληψης σε σχέση με αυτή των φιλοσόφων.

Συμπεράσματα

Ο Αριστοτέλης βασίστηκε στα δεδομένα της παρατήρησης και της αισθητικής εμπειρίας για να διατυπώσει φυσικούς νόμους, χωρίς όμως να αποδεσμευτεί πλήρως από την επικρατούσα θεολογική άποψη. Είναι η πρώτη προσπάθεια απόδοσης όρων της δυναμικής με μαθηματικούς συντελεστές. Η θεωρία του για την κίνηση των σωμάτων, παρά το ότι αφήνει κάποια κενά, είναι η πρώτη θεωρία κίνησης που λαμβάνει υπόψη της κάποιες φυσικές παραμέτρους, όπως το βάρος του σώματος και η αντίσταση του μέσου. Δεν θα ήταν υπερβολή να ισχυριστούμε ότι δημιούργησε σχεδόν προσωπικά, εντελώς καινούργιους γνωστικούς κλάδους. Οι κριτικές που ασκήθηκαν κατά καιρούς στην αριστοτελική προσέγγιση της φύσης, για την απουσία πειραματικής διαδικασίας σε αυτήν, βασίστηκαν σε γενικεύσεις, για ένα θέμα που χαρακτηρίζεται από μεγάλη ποικιλία. Υπήρχαν τομείς στην αρχαία ελληνική επιστήμη, όπου η χρήση πειράματος ήταν πρακτικά αδύνατη. Σε άλλους πάλι τομείς, η χρήση του πειράματος μαρτυρείται από πολλές πηγές. Στην περίπτωση της ιπποκρατικής ιατρικής, το πείραμα χρησιμοποιείται ευρέως, όχι με σκοπό την επέκταση της γνώσης, αλλά την επαλήθευση κάποιων εμπειρικών δεδομένων. Σε κάθε περίπτωση το πείραμα έρχεται απλά για να επαληθεύσει μια ήδη διατυπωμένη θεωρία, ή για να απορρίψει μία άλλη και ίσως γι' αυτόν το λόγο, τα πειράματα δίνουν ενίοτε λανθασμένα αποτελέσματα. Οι κριτικές που ασκήθηκαν κατά καιρούς στην αριστοτελική φυσική δείχνουν άστοχες, καθόσον δεν λαμβάνουν υπόψη τους, τόσο τις ιδιαιτερότητες και τους προβληματισμούς της κάθε εποχής, όσο και τους μεθοδολογικούς σκοπούς των φιλοσόφων -επιστημόνων. Σε κάθε περίπτωση όμως, δεν αμφισβητείται η σημαντική προσφορά της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας και ιατρικής στη νεώτερη επιστήμη.

Βιβλιογραφία

1. Crombie A.Α., Από τον Αυγουστίνο στον Γαλιλαίο, μτφρ. Τσίρη Θ. & Αρζόγλου Ι., εκδόσεις ΜΙΕΤ, Αθήνα 1989.
2. Debus Α., Άνθρωπος και φύση στην Αναγέννηση, μτφρ. Τσιαντούλας Τ., Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1997.
3. Farrington B., Η επιστήμη στην αρχαία Ελλάδα, μτφρ. Ν. Ραϊση, εκδόσεις Κάλβος, Αθήνα 1989.
4. Jouanna J., Ιπποκράτης, μτφρ. Δ. Τσιλιβερδής, εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα 1998.
5. Κάλφας Β., Φιλοσοφία και επιστήμη στην αρχαία Ελλάδα, εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2005
6. Lindberg D. C., Οι απαρχές της δυτικής επιστήμης, μτφρ. Η. Μαρκολέφας, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Ε.Μ.Π., Αθήνα 1997.
7. Lloyd R., Αρχαία Ελληνική επιστήμη. Μέθοδοι και προβλήματα, μτφρ. Χλ. Μπάλλα, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1996.
8. Ross W.D., Αριστοτέλης, εκδόσεις ΜΙΕΤ, Αθήνα 1977.
9. Χριστιανίδης Γ., Διαλέτης Δ., Παπαδόπουλος Γ.,. Γαβρόγλου Κ, Ελληνική Φιλοσοφία και Επιστήμη: Από την Αρχαιότητα έως τον 20ό Αιώνα. Τόμος Β' Οι Επιστήμες στην Αρχαία Ελλάδα, στο Βυζάντιο και στο Νεότερο Ελληνισμό, εκδόσεις ΕΑΠ, Πάτρα 2000.

Από το Historical Quest 

Αναδημοσίευση: Philomαtheia 23 Μαρτίου 2021