Διαχρονία της ελληνικής γλώσσας: τι απέγινε ο δυϊκός αριθμός;

Η σταδιακή αποσιώπηση του δυϊκού αριθμού
και ο ρόλος της γλωσσικής μεταβολής [ΣτΕ] 

(χρόνος ανάγνωσης: 5 λεπτά)

❃❃❃

Γράφει ο Κωνσταντίνος Γεωργόπουλος
Ο αριθμός διαγλωσσικά αποτελεί μια γραμματική κατηγορία που χρησιμοποιείται για να αναλύσουμε διάφορες τάξεις, ομαδοποιήσεις λέξεων όπως ενικός (singular), πληθυντικός (plural), δυϊκός (dual), τριικός (trial), ολιγομερής (paucal), τάξεις που εκφράζουν αντιθέσεις που αφορούν και αντιστοιχούν εξωγλωσσικά στον αριθμό, την ποσότητα των οντοτήτων/αντικειμένων του κόσμου που γίνεται αναφορά (Crystal 2025, 99). Για την περίπτωση της νέας ελληνικής, αν θέλαμε να χρησιμοποιήσουμε έναν σύντομο, ακριβή και περιεκτικό ορισμό για την γραμματική κατηγορία του αριθμού, θα μπορούσαμε να ορίσουμε τον αριθμό ως ένα μορφοσυντακτικό χαρακτηριστικό των λέξεων που αφορά τη κλιτική μορφολογία τους αλλά παράλληλα δίνει πληροφορίες και για τη σύνταξη των λέξεων μέσω του φαινομένου της συμφωνίας ως προς τον αριθμό του υποκειμένου και του ρήματος μιας πρότασης (Γιαννουλοπούλου, 2012). Από την αδρομερή καταγραφή ορισμένων κατηγοριών «αριθμών» που κωδικοποιούνται γλωσσικά που προηγήθηκε μπορούμε να διαπιστώσουμε πως ανά τον κόσμο διάφορες κοινότητες ομιλητών στις γλώσσες τους επιλέγουν να εκφράζονται με ποικίλες κατηγοριοποιήσεις προκειμένου να αναφερθούν στον αριθμό των οντοτήτων ή αντικειμένων του κόσμου που μας περιβάλλει.

Από τον/την δημιουργό του Pixabay lemaildeclaire

Φυσικά, οι συσχετίσεις που γίνονται στην κάθε γλώσσα συχνά μπορεί να προκαλέσουν πονοκέφαλο στις επιμέρους αναλύσεις τους και στους ομιλητές τους. Για παράδειγμα, υπάρχουν σε μερικές γλώσσες τα λεγόμενα περιληπτικά ονόματα (collective nouns) τα οποία μπορεί να δείχνουν πως ανήκουν στον ενικό αριθμό αλλά έχουν την έννοια μιας ομάδας οντοτήτων και αναφέρονται σε μια πληθώρα οντοτήτων (π.χ. ελλ. στρατός, οικογένεια, αγγλ. government, club, public). Εστιάζοντας ενδεικτικά στην αγγλική, τα περιληπτικά ονόματα έχουν τη δυνατότητα συχνά να συνεμφανίζονται με ένα ρήμα είτε ενικού είτε πληθυντικού αριθμού, επιλογή ωστόσο που μπορεί να συνεπάγεται σημασιολογική διαφοροποίηση και διαφορά στην ερμηνεία (Crystal 2025, 439). Ως αποτέλεσμα, εκφωνήματα όπως «The committee is wrong» και «The committee are wrong», παρόλο που περιέχουν το ίδιο περιληπτικό όνομα (committee), με το μεν πρώτο αναφερόμαστε στην επιτροπή ως περιληπτική οντότητα, με το δεύτερο δε εννοούμε την επιτροπή ως συλλογή μεμονωμένων οντοτήτων αναφερόμενοι στα μέλη της επιτροπής. Από την άλλη μεριά, μπορεί να συναντήσουμε ονόματα που αν και πληθυντικού αριθμού αναφέρονται σε μία μόνη οντότητα (π.χ. το ουσιαστικό γυαλιά) ή ονόματα που βάσει χρήσης τους εμφανίζονται μόνο στον ενικό ή μόνο στον πληθυντικό αριθμό (π.χ. το χάος, τα μεσάνυχτα).

Εστιάζοντας στην περίπτωση της ελληνικής, σήμερα στη διδασκαλία της ως πρώτης ή δεύτερης ξένης γλώσσας και στις περιγραφές της γραμματικής της δομής διακρίνουμε δύο αριθμούς, τον λεγόμενο ενικό και πληθυντικό. Ωστόσο, δεν ήταν πάντα έτσι τα πράγματα! Ταξιδεύοντας αρκετούς αιώνες πίσω στη διαχρονία της ελληνικής, διαπιστώνουμε ότι στην ελληνική χρησιμοποιούνταν (μέχρι ένα διάστημα, όπως θα δούμε στη συνέχεια) μια τριμερής διάκριση. Συγκεκριμένα διέθετε ενικό, πληθυντικό και δυϊκό αριθμό. Αυτός είναι και ο λόγος που στο σχολικό εγχειρίδιο της «Γραμματικής της αρχαίας ελληνικής» (Οικονόμου, εκδ. 2023) που αφορά κυρίως στην περιγραφή της αττικής διαλέκτου της ελληνικής των κλασικών χρόνων, οι μαθητές/τριες συναντούν κάτι «περίεργους» ή «άσχημους», όπως χάριν αστεϊσμού τους χαρακτηρίζουν, τύπους, όπως το ἀνδροῖν.

Η ελληνική, διατηρώντας την κληρονομιά της από την ινδοευρωπαϊκή, διατήρησε την διάκριση ανάμεσα στον ενικό και πληθυντικό αριθμό, ενώ διέθετε και τους αρχαϊκούς τύπους του δυϊκού αριθμού με εξειδικευμένη σημασία, καθώς τους χρησιμοποιούσαν αναφερόμενοι σε δύο πρόσωπα ή πράγματα (Chantraine 1998, 46). Ειδικότερα, ο δυϊκός αριθμός χρησιμοποιούνταν για οντότητες ή πράγματα που εκ φύσεως εμφανίζονται σε ζευγάρι (π.χ. μάτια, χέρια, πόδια) όπως τώ ὀφθαλμώ (= τα δύο μάτια), τώ πόδε (= τα δύο πόδια), ενώ συνηθιζόταν για πρόσωπα, ζώα ή πράγματα που ήταν γνωστό ότι ήταν δύο ή χρησιμοποιούνταν κατά δύο ζεύγη (Χριστίδης 2005, Οικονόμου 2023, 44) όπως τώ Διοσκούρω (= οι δύο Διόσκουροι) αλλά και ευρύτερα για διάφορα πράγματα (π.χ. τὼ ἰχθύε = δύο ψάρια). Φυσικά και τα ρήματα που τα συνόδευαν επίσης εμφάνιζαν ειδική δυϊκή κλίση, ωστόσο θα παραμείνουμε και θα εστιάσουμε στα ονόματα για χάρη της ανάλυσής μας.  

Ήδη από τους αρχαίους χρόνους ο δυϊκός αριθμός είχε εμφανίσει την τάση να υποχωρήσει, νωρίτερα ή αργότερα ανάλογα με τις διαλέκτους της αρχαίας ελληνικής, με μοναδική εξαίρεση την αττική διάλεκτο που τον διατήρησε καλύτερα (Chantraine, ό. π.). Προχωρώντας, όμως, στο επόμενο εξελικτικό στάδιο της διαχρονικής πορείας της ελληνικής, την Αλεξανδρινή Κοινή των ελληνιστικών χρόνων, η τάση υποχώρησης της χρήσης και εξαφάνισης του δυϊκού αριθμού ενισχύθηκε με αποτέλεσμα στα προχριστιανικά κι όλας χρόνια να πάψει να υπάρχει στην ελληνική. Πώς και γιατί συνέβη αυτό;

Η Αλεξανδρινή Κοινή χαρακτηρίστηκε από αξιοσημείωτες δομικές τάσεις μεταβολών, γλωσσικές εξελίξεις με απλούστερα λόγια σε διάφορα επίπεδα ανάλυσης (π.χ. σύνταξη, μορφολογία, φωνολογία),  με σκοπό την απλοποίηση, την εξομάλυνση, την εξομοίωση και ενοποίηση του γλωσσικού συστήματος  και με κατεύθυνση τη δημιουργία ενός πιο απλού και οικονομικού συστήματος χωρίς πολύπλοκες ποικιλίες, υποσυστήματα και «εξαιρέσεις» (Μπαμπινιώτης 2017: 144). Αυτή η απλοποιητική τάση που εμφάνισε η ελληνική σε αυτό το στάδιο συμπαρέσυρε και επέδρασε στον δυϊκό αριθμό, με αποτέλεσμα να παραχωρήσει τη θέση του στον πληθυντικό αριθμό και στην αττική διάλεκτο (Μπαμπινιώτης 2017: 145). Ουσιαστικά η χρήση του δυϊκού αριθμού, η χρήση δηλαδή ιδιαίτερων και διακριτών ληκτικών μορφημάτων-κλιτικών επιθημάτων, αντικαταστάθηκε με λεξικά μέσα, με τη χρήση δηλαδή του αριθμητικού δύο και άλλων συνώνυμων λέξεων (Μπαμπινιώτης, ό. π.) Έτσι αντί για ὀφθαλμώ περάσαμε εν τέλει στο δύο ὀφθαλμοί και έκτοτε αποτελεί παρελθόν για την ελληνική.

Η εξαφάνιση του δυϊκού αριθμού συνιστά ένα ενδεικτικό μόνο παράδειγμα που μαρτυρεί την αειθαλή δυναμικότητα και την προσαρμοστικότητα που χαρακτηρίζει τη γλώσσα ως φαινόμενο. Γιατί οι γλώσσες δεν είναι αγάλματα ούτε καταστάσεις. Δεν χαρακτηρίζονται από στατικότητα αλλά αντίθετα η δημιουργικότητά τους εκφράζεται και υπάρχει χάρη στη δυναμικότητα που τις χαρακτηρίζει. Πολύ περισσότερο, η δυναμικότητα, η δημιουργικότητα και η προσαρμοστικότητα είναι όχι μόνο ιδιότητες του γλωσσικού φαινομένου ή έννοιες σύμφυτες με τη γλωσσική μεταβολή, αλλά κατεξοχήν οι αναγκαίες προϋποθέσεις για την εξέλιξη, επιβίωση και την διαιώνιση της (κάθε) γλώσσας.


Βιβλιογραφία

Chantraine, P. (1998). Ιστορική μορφολογία της ελληνικής γλώσσας (Ν. Κ. Αγκαβανάκης, Μετ.). Ινστιτούτο του βιβλίου «Καρδαμίτσα»

Crystal, D. (2025). Λεξικό γλωσσολογίας και φωνητικής (Γ. Ξυδόπουλος, Μετ.). Εκδόσεις Πατάκη

Γιαννουλοπούλου, Γ. (2012). Αριθμός. Στο Γλωσσάρι όρων γλωσσολογίας που χρησιμοποιούνται στα σχολικά εγχειρίδια. Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας (αντλήθηκε από τις Ψηφίδες για την ελληνική γλώσσα https://www.greek-language.gr/digitalResources/modern_greek/tools/lexica/glossology_edu/lemma.html?id=66 )

Μπαμπινιώτης, Γ. (2017). Συνοπτική ιστορία της ελληνικής γλώσσας. Κέντρο Λεξικολογίας.

Οικονόμου, Μ. (2023). Γραμματική της αρχαίας ελληνικής. Ινστιτούτο τεχνολογίας υπολογιστών και εκδόσεων «Διόφαντος»

Χριστίδης, Α.Φ. (2005). Ιστορία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας (αντλήθηκε από τις Ψηφίδες για την ελληνική γλώσσα https://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/history/ag_history/index.html)


❃❃❃

Ο Κωνσταντίνος Γεωργόπουλος είναι απόφοιτος του Τμήματος Κλασσικής Φιλολογίας του Ε.Κ.Π.Α. και μεταπτυχιακός φοιτητής γλωσσολογίας στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο. Δραστηριοποιείται ως καθηγητής φιλόλογος σε ιδιωτικά φροντιστήρια και σε κοινωνικές εκπαιδευτικές δομές στην Αθήνα. Τα ερευνητικά και εκπαιδευτικά του ενδιαφέροντα εστιάζουν στον τομέα της γλωσσοδιδακτικής, και φιλοδοξεί να εισάγει τη σύγχρονη γλωσσολογική ανάλυση στην εκπαιδευτική διδασκαλία, εμπλουτίζοντας και βελτιώνοντας την παραδοσιακή γραμματική. Στο πλαίσιο αυτό διατηρεί έναν δημοφιλή λογαριασμό στην πλατφόρμα του Instagram με την επωνυμία mr_memento_, στον οποίο δημοσιεύει καθημερινά αναρτήσεις γλωσσολογικού και εκπαιδευτικού ενδιαφέροντος, αλλά και αρθρογραφεί συστηματικά, μεταξύ άλλων, στα περιοδικά Νέα Παιδεία και Alfavita.

0 comments

weekly inspo

ΣΥΝΕΡΓΑΖΟΜΕΝΟΙ

ΣΥΝΕΡΓΑΖΟΜΕΝΟΙ