Η προ-επιστημονική ελληνική αντίληψη για τον κόσμο (ψυχή, σχήμα της γης)

Οι έννοιες και οι αντιλήψεις που θα παρουσιαστούν, αν και ντύνονται μέσα από τα πρόσωπα του μύθου «δεν έχουν μυθολογικό χαρακτήρα, αλλά αλλά είναι αποτέλεσμα ενός άμεσου, εμπειρικού, μη συμβολικού τρόπου σκέψης» (Kirk et al. 2013: 24).Οι αντιλήψεις αυτές συμπίπτουν χρονικά με τη Θεογονία του Ησιόδου, και τη γενικότερη προσπάθεια των ανθρώπων να θεωρήσουν ότι έλκουν την καταγωγή τους «από έναν κοινό πρόγονο ή ζευγάρι προδρόμων».

Η προφιλοσοφική ιδέα της ψυχής ως άυλου ειδώλου του σώματος που του δίνει ζωή, που όταν αυτό πεθαίνει εκείνη ζει μια θλιβερή, χλωμή ύπαρξη στον Άδη μας είναι τόσο γνωστή, κυρίως από τον Όμηρο, ώστε δεν χρειάζεται να την περιγράψουμε εδώ (βλ. ωστόσο τo έργo του E. R. Dodds The Greeks and the Irrational, Berkley 1951 και του Jaeger Theology of the Early Greek Philosophers, Oxford 1947). Ο πρώτος έλληνας που πραγματεύθηκε ρητά την ψυχή ως κάτι που έχει ηθική σημασία (πόσο δεδομένο για τον δυτικό κόσμο του 21ου αιώνα!;) ήταν ο Πυθαγόρας (580 π.Χ. - 496 π.Χ.) ενώ ο Ηράκλειτος (περίπου 544 - περίπου 484 π.Χ) ήταν ο πρώτος που επισήμανε ότι η γνώση της ψυχής έχει άμεση σχέση με τη γνώση της δομής του κόσμου (πρβλ. τη πίστη του A. Einstein στη μεταθανάτια ζωή καθώς η ψυχή είναι ενέργεια και η ενέργεια ζει για πάντα, αλλάζοντας μορφή χωρίς ποτέ να χάνεται).

Παράλληλα με την ομηρική αυτή αντίληψη της ψυχής, ήταν εδραιωμένη και η πεποίθηση ότι η ουσία της ψυχής σχετίζεται με τον αιθέρα, δηλαδή την ουσία των άστρων. Το κατά πόσο η διαπίστωση ότι το σώμα των ανθρώπων είναι κατασκευασμένο από υλικά που δημιουργήθηκαν στο εσωτερικό των άστρων τρισεκατομμύρια χρόνια πριν, ανακάλυψη μόλις των τελευταίων δεκαετιών, είναι συμπτωματική ή όχι αποτελεί ενδιαφέρον πεδίο διαλόγου μεταξύ αστροφυσικών, χημικών, φιλοσόφων και φιλολόγων.

Το σχήμα και η φύση του κόσμου κατά την αρχαιότητα δεν περιορίζεται στη γνωστή σε μας επίπεδη γη. Ο τρόπος που φαντάζονταν τα συστατικά της μέρη ήταν περιπλοκότερος. Συγκεκριμένα, πληροφορίες που αντλούμε από διάσπαρτα χωρία του Ομήρου, ο ουρανός είναι ένα στερεό ημισφαίριο, σαν μια ανάποδη κούπα (P 425 χάλκεον ουρανόν, επίθετο που εκφράζει στερεότητα και λαμπρότητα). Ο ουρανός σκεπάζει την στρογγυλή, επίπεδη γη.

Χάρτης του 1595 που απεικονίζει την ιδέα του σχήματος και της δομής της γης και των ηπείρων.

1       Όμηρος, Θ 13 (Ιλιάς, μιλάει ο Δίας):

τόσσον ἔνερθ᾽ Ἀΐδεω ὅσον οὐρανός ἐστ᾽ ἀπὸ γαίης·
με τούτα εγώ τα χέρια μου στα σκότη του Ταρτάρου,

πολύ μακράν στα τρίσβαθα του κόσμου καταχθόνια,

που πύλες έχει σιδηρές και χάλκινο κατώφλι,

κάτω απ᾽ τον Άδη όσο της γης ο ουρανός απέχει·

(Μτφρ.: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, 2012)

2      Ησίοδος, Θεογονία 726 (Τάρταρον):

τὸν πέρι χάλκεον ἕρκος ἐλήλαται· ἀμφὶ δέ μιν νὺξ
τριστοιχὶ κέχυται περὶ δειρήν· αὐτὰρ ὕπερθε
γῆς ῥίζαι πεφύασι καὶ ἀτρυγέτοιο θαλάσσης.
Χάλκινο φράγμα από γύρω τον κυκλώνει. Και γύρω του,
στο λαιμό του, τρίδιπλη νύχτα είναι χυμένη. Κι απάνω
της γης οι ρίζες και της ατρύγητης της θάλασσας φυτρώνουνε.
(Μτφρ.: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, 2012)

Η γη για διάφορους αρχαίους πολιτισμούς

Βέβαια η συμμετρία ανάμεσα στον κάτω και στον πάνω κόσμο δεν ήταν απόλυτη: συνήθως οι έλληνες εκείνης της εποχής δεν θεωρούσαν το σχήμα του Ταρτάρου ως ημισφαιρικό, όπως του ουρανού, καθώς σύμφωνα με μία εκδοχή η γη εκτεινόταν απεριόριστα προς τα κάτω.

3     Ξενοφάνης, απόσπ. 28:

γαίης μὲν τόδε πεῖρας ἄνω παρὰ ποσσὶν ὁρᾶτε
ἠέρι προσπλάζον, τὸ κάτω δ’ ἐς ἄπειρον ἱκνεῖται.
Αυτό που βλέπουμε στα πόδια μας είναι το πάνω μέρος της γης,
που εφάπτετα με τον αέρα· αλλά το κάτω μέρος φτάνει ως το άπειρο.
(Πρβ. Στράβων I, σ. 12 Cas)

Σύμφωνα με την απλοϊκή, περισσότερο λαϊκή παρά λόγια, αντίληψη για τον κόσμο οπως παρουσιάστηκε από το 3, γύρω από τα χείλη του δίσκου της γης κυλάει ένας αχανής ποταμός, ο Ωκεανός (Μέρος II, σε επεξεργασία).

❃❃❃

Πληροφορίες:

G. S Kirk, J. E. Raven & M. Schofield. 1983. The Presocratic Philosohpers. A critical History with a Selection of Texts. Cambridge University Press. Second edition.

(Για την ελληνική γλώσσα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1988, 2013)

Αποσπάσματα-Μεταφράσεις:

Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα - Ψηφιακή Βιβλιοθήκη της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας - Συγγραφείς - Ησίοδος, Όμηρος

❃❃❃

Philomαtheia 15 Νοεμβρίου 2021