Καθηγητές, γονείς, ξυπνήστε! | O ρόλος του δασκάλου στον ψυχισμό των παιδιών

Ο τομέας της εκπαίδευσης πλήττεται εδώ και χρόνια, αυτό είναι γνωστό. Άγνωστος, και ως εκ τούτου επικίνδυνος, είναι ο τρόπος και ο λόγος που βάλλεται. Προφανώς δεν θα μπούμε σε ξένα χωράφια, ούτε θα βομβαρδιστούμε με αμφιβόλου αξιοπιστίας θεωρίες και τεχνάσματα. Το πολύ σημαντικό είναι να εστιάσουμε στα σημαντικότερα άτομα στη ζωή των παιδιών (στους γονείς, και ίσως περισσότερο, στους δασκάλους/καθηγητές) και στον ρόλο που έχουν οι δεύτεροι στην ψυχική και κοινωνική υπόσταση των μαθητών τους.

Η ψυχολογία των παιδιών σε σχέση με το σχολείο

Αρχικά, για όλους τους γονείς που είτε έχουν ξεχάσει είτε δεν γνωρίζουν τι σημαίνει να 'σαι καθηγητής στις μέρες μας, πρέπει να διασαφηνιστεί ο τρόπος με τον οποίον τα παιδιά διάκεινται απέναντι στο σχολείο, και στην γενικότερη έννοια της εκπαίδευσης.

Κατ' αρχάς, δεν γνωρίζουν την βαρύτητα που έχει η μόρφωση για τη ζωή και την προσωπικότητά τους, κυρίως βέβαια στις μικρότερες τάξεις, του Δημοτικού για παράδειγμα. Δεν διαβάζουν σχολαστικά γιατί θέλουν να γίνουν εξυπνότερα, ούτε γιατί έχουν επίγνωση του τί συμβαίνει μετά το σχολείο, στη δική τους αυτόνομη ζωή. Δεν ξέρουν γιατί οι ασκήσεις των μαθηματικών αυξάνουν την αντίληψή τους, οι εκθέσεις βελτιώνουν την εκφράσή τους, και τα καλλιτεχνικά καλλιεργούν τη φαντασία τους. Δεν γνωρίζουν γιατί είναι προτιμότερο να ξέρουν την προπαίδεια, απ' το να χρειάζονται μονίμως ένα κομπιουτεράκι τσέπης. Δεν έχουν καμία επίγνωση της κρισιμότητας αυτού του τόσο μεγάλου μέρους της ζωής τους, και σε καμία περίπτωση δεν κάνουν ότι κάνουν επειδή “έτσι πρέπει”. 

Φράσεις όπως “διάβασε για να γίνεις έξυπνος”, “διάβασε για να βρείς μια καλή δουλειά”, “διάβασε για να ζήσεις μια καλή και άνετη ζωή”, “διάβασε γιατί έτσι πρέπει”, και σίγουρα το “διάβασε γιατί έτσι λέω εγώ”, όχι απλά δεν παρακινούν τους μαθητές να διαβάσουν, αλλά τους αποτρέπουν από κάθε μορφής ενασχόληση με τη γνώση. Ένα σημείο στο οποίο διαπράττονται εκπαιδευτικά και ψυχολογικά κακουργήματα εναντίον των μαθητών, παρά το ενδιαφέρον που τις περισσότερες φορές ενυπάρχει πίσω από κάθε είδους επίπληξη.

Παραταύτα, το μεγαλύτερο μέρος των μαθητών, ειδικά στις τάξεις του Δημοτικού, είναι “καλοί μαθητές”, ανταμείβονται με θετικούς βαθμούς και σχόλια απ' τους δασκάλους, ασχολούνται και αφιερώνουν χρόνο για να διαβάσουν, πολλές φορές δεν χρειάζεται καν να δεχτούν πίεση ή προτροπή από τους γονείς τους. Γιατί το κάνουν;

Η απάντηση συνοπτικά: ή για τους γονείς, ή για τον δάσκαλό τους. Όχι όμως απαραίτητα με αρνητικό τρόπο... Το γιατί διαβάζουν και είναι “καλοί μαθητές” για τους γονείς είναι φανερό και δεν θα ασχοληθούμε περαιτέρω: είτε γιατί τους φοβούνται, είτε γιατί θέλουν να τους κάνουν περήφανους, είτε για έναν συνδυασμό και των δύο.

Η επίδραση του δασκάλου

Το καίριο σημείο στο οποίο πρέπει όλοι (γονείς, δάσκαλοι, εκπαιδευτικοί, φοιτητές επιστημών της εκπαίδευσης, ανθρωπιστικές σχολές, υπουργεία) να εστιάσουμε και πρώτα απ' όλα να συνειδητοποιήσουμε είναι το τί σημαίνει ο δάσκαλος για ένα παιδί.

Ένας δάσκαλος είναι για τον μαθητή καταφύγιο. Είναι ο άνθρωπος με τον οποίο συναναστρέφεται τις περισσότερες ώρες της ημέρας, περισσότερες ακόμα και από τους γονείς σε πολλές περιπτώσεις. Είναι ο άνθρωπος που θα τον ακούσει όταν κανείς δεν προλαβαίνει, που θα τον ρωτήσει την γνώμη του, έστω στο πλαίσιο του μαθήματος, που θα περιμένει να βρει την σωστή απάντηση όταν δυσκολεύεται να σκεφτεί. Ένας δάσκαλος δεν παρέχει μόνο γνώσεις και μαθησιακές βάσεις. Παρέχει ασφάλεια και κατανόηση, εντοπίζει τα “λάθη” χωρίς να επικρίνει, επιβραβεύει την προσπάθεια και δίνει κίνητρο στους μαθητές του. 

Τα παιδιά χρειάζονται επιβεβαίωση για το ότι αυτά που τους μαθαίνουν στο σπίτι είναι ορθά και επιθυμητά, και όχι παράλογα και προς ζημίαν τους. Ποιός είναι ο καλύτερος άνθρωπος για να τα επικυρώσει; Ο δάσκαλός τους. Ο πιο σοφός άνθρωπος του κόσμου είναι στα μάτια τους, αυτός που γνωρίζει, αυτός που τους καθοδηγεί, αυτός που τελικά δεν έχει κανένα λόγο να τα εξαπατήσει, κανένα λόγο να φερθεί ανιδιοτελώς. 

Τί συμβαίνει όμως όταν ο καθηγητής δεν είναι όπως περιγράφεται ανωτέρω; Τί συμβαίνει τώρα που όλο και περισσότερο εκλίπουν τέτοιου είδους δάσκαλοι; Είναι ηλίου φαεινότερον. Αδιαφορία για το σχολείο, απαξίωση για τη γνώση, κυνισμός, εγωισμός, αδικαιολόγητα αισθήματα ματαιοδοξίας και απαισιοδοξίας. Οι μαθητές νιώθουν φυλακισμένοι, δεν βρίσκουν κανένα λόγο να κάνουν το οτιδήποτε, θεωρούν το σχολείο φυλακή και τους δασκάλους τοποτηρητές. Από τα πρώτα κι όλας χρόνια της εκπαιδευτικής τους διαδικασίας, τα χρόνια του παιδικού σταθμού και της αδικαιολόγητης εγκατάλειψης που οι ψυχές τους διαισθάνονται, βλέπουν το σχολείο ως ένα μέρος στο οποίο τα στέλνουν εκδιωκτικά, χωρίς προφανή αιτία. Τα μυαλά τους δεν είναι σε θέση να κρίνουν το μεγαλείο της γνώσης, και δεν πρέπει να τα κατηγορούμε.

Ο ρόλος των γονέων

Η φιλομάθεια, η αστείρευτη δίψα για γνώση κάθε είδους, δεν είναι κάτι που μπορούμε να “φυτέψουμε” στα μυαλά τους με λόγια, επιπλήξεις και τιμωρίες. Είναι κάτι που θα νιώσουν οι ίδιοι, στην καλύτερη περίπτωση εμείς θα τους κάνουμε να το νιώσουν, με το παράδειγμά μας. Δεν είναι δυνατόν ένα παιδί να νιώσει έλξη για το διάβασμα, όταν οι γονείς του βλέπουν όλη μέρα τηλεόραση. Αν δε είναι τόσο άτυχα ώστε ο δάσκαλός τους δεν έχει ιδέα πόσο σημαντικό είναι το λειτούργημα που σφετερίζεται για μια θέση στο δημόσιο και μια σύνταξη της κακιάς ώρας, είναι πλέον πολύ δύσκολο να αλλάξουν δρόμο (όχι όμως αδύνατόν, θα επιστρέψουμε σε αυτό). Δεν μπορούμε να απαιτούμε από τα παιδιά μας αυτά που αρνούμαστε να κάνουμε εμείς οι ίδιοι. Το παιδί μιμείται. Αν στο σπίτι επικρατεί χάος, αδιαφορία, απαξίωση, επιφανειακή συνύπαρξη και υλισμός, αυτό τον δρόμο θα ακολουθήσει. Αν επικρατεί η κατανόηση, το ενδιαφέρον, η χρησιμότητα και η τάση μάθησης και βελτίωσης κάθε πτυχής της καθημερινότητας ολόκληρης της οικογένειας, είναι αναπόφευκτο ότι και το παιδί θα ακολουθήσει.

Σημαντικές παρατηρήσεις

1. Όλα όσα αναφέρθηκαν δεν είναι καθολικά. Κάθε γονέας, κάθε δάσκαλός/καθηγητής, κάθε μαθητής, κάθε οικογενειακό ή εκπαιδευτικό σύστημα είναι διαφορετικό. Κάθε άνθρωπος αντιλαμβάνεται διαφορετικά την κάθε κατάσταση και εμπειρία, αποκομίζει διαφορετικά πράγματα, χαράσσει μια εντελώς διαφορετική πορεία. Κοινά μοτίβα υπάρχουν, αλλά διαβαθμίζονται ανάλογα με τις συνθήκες, τις περιστάσεις, τους ανθρώπους.

2. “Καλοί μαθητές” με εισαγωγικά, γιατί καλοί και κακοί μαθητές δεν υπάρχουν. Δεν υπάρχει σωστό και λάθος, υπάρχει γνώση και άγνοια. Δεν υπάρχουν έξυπνοι μαθητές, και μαθητές χαζοί. Δεν είναι ανίκανος ένας μαθητής που δεν παίρνει καλούς βαθμούς. Δεν είναι νοητικά λειψός ένας μαθητής που αρνείται να ακολουθήσει την ορθογραφία. Πάντα, πάντα, πάντα, υπάρχουν άλλοι λόγοι (ψυχολογικοί, ψυχικοί, κοινωνικοί, οικογενειακοί κ.λπ.) για τους οποίους ένας μαθητής δεν είναι “καλός”, “άριστος”. Φυσικά δεν αναιρείται το γεγονός ότι κάποιοι μαθητές έχουν γενικότερα ως προσωπικότητες κλίση προς την μάθηση, ιδιαίτερη ικανότητα στη γνώση και ταλέντο στα σχετικά με την εκπαίδευση πράγματα. Προφανώς υπάρχει η αριστεία, προφανώς κάποιοι είναι καλύτεροι από άλλους, σε συγκεκριμένους τομείς της ζωής (άρα, και στην εκπαίδευση). Αυτό δεν σημαίνει ότι αν δεν είσαι άριστος στο σχολείο είσαι χαζός, καθώς πάμπολλες είναι οι περιπτώσεις όπου μαθητές με κάθε είδους αριστείο, πτυχίο και αναγνώριση στα χαρτιά, είναι παντελώς ανίκανοι να κάνουν οτιδήποτε χρήσιμο στη ζωή τους (χαρακτηριστικό παράδειγμα, οι ανίδεοι καθηγητές που αναφέρθηκαν προ ολίγου). Σε κάθε περίπτωση, η κλίση και τα ταλέντα δεν βρίσκονται μόνο στο πλαίσιο του σχολείου, αλλά κάθε άλλο. Αν ένας μαθητής νιώθει άχρηστος επειδή δεν τα καταφέρνει στο σχολείο, νιώθει άχρηστος γενικά. Έτσι, στερείται της ευκαιρίας να βρει την πραγματική κλίση του, τον πραγματικό τρόπο με τον οποίο θα μπορέσει να είναι χρήσιμος, για τον εαυτό του, και για τους άλλους.

Το επόμενο είναι σημαντικό.

3. Κανένας μαθητής δεν είναι “καμμένο χαρτί”. Απορείς που το παιδί σου έχει πτωτική πορεία στο σχολείο; Που ενώ είναι έξυπνο (έτσι θεωρείς τουλάχιστον) συνεχώς χαζεύει, δεν διαβάζει όσο πρέπει, του κάνουν παρατηρήσεις; Απελπίζεσαι με τους χαμηλότερους βαθμούς που παίρνει από ότι πιστεύεις ότι αξίζει; Δεν σημαίνει απαραίτητα ότι υπάρχει κάποιο πρόβλημα (σίγουρα όχι εγκεφαλικό ή γνωσιακό). Στην πραγματικότητα, ελάχιστες είναι οι φορές που χρειάζεται όντως κάποια επανάληψη, που όντως έχει κενά σε κάποιο μάθημα, που πραγματικά χρειάζεται ιδιαίτερη βοήθεια για να καταλάβει το περιεχόμενο ενός μαθήματος. Πιο πιθανό είναι το ότι δεν έχει την τύχη να έχει κάποιον ιδανικό δάσκαλο, όπως αναλύσαμε, και δεν έχει κίνητρο να βελτιωθεί, παρά το ότι δεν καταλαβαίνει το μάθημα (μπορεί, εν τέλει, απλά να μην είναι μέσα στα πραγματικά ενδιαφέροντά του). Για αυτούς τους λόγους, μαθητές που στο δημοτικό ή/και στο γυμνάσιο ήταν αδιάφοροι για τα μαθήματα, στο λύκειο διέπρεψαν. Όπως και το αντίθετο, μαθητές που είχαν εικόνα λαμπρού μέλλοντος στην μάθηση, μόλις άλλαξαν βαθμίδα εκπαίδευσης παρουσίασαν μια αδικαιολόγητη για μας αδιαφορία. Δεν είναι αδικαιολόγητη όμως. Ένα είναι το σίγουρο: ποτέ δεν είναι αργά για κανέναν. Ένας άνθρωπος που είναι προορισμένος να σημαδέψει για πάντα τη ζωή και τον χαρακτήρα σου, θα το κάνει ακόμα και φαινομενικά την τελευταία στιγμή. Αν ο μαθητής είναι έτοιμος, θα αδράξει την ευκαιρία, αρκεί να του δωθεί.

4. Αν είσαι καθηγητής, πάρε τον χρόνο και αναρωτήσου, σε ποιά κατηγορία δασκάλων ανήκεις; Πώς νιώθεις που διδάσκεις; Πώς επηρεάζεις τους μαθητές σου;  Πώς σε θυμούνται, και το σημαντικότερο, πώς θες να σε θυμούνται; Αν σκοπεύεις να γίνεις δάσκαλος ή καθηγητής, αναρωτήσου, είσαι σίγουρος ότι γνωρίζεις πόσο σημαντικό είναι αυτό που πας να κάνεις; Είσαι έτοιμος να αναλάβεις την μεγαλύτερη ευθύνη, την καθοδήγηση των παιδιών; Είναι αυτό κάτι που σε γεμίζει;

Συμπέρασμα

Από αυτά και πολλά άλλα μπορούμε να διεξάγουμε το εξής κομβικό συμπέρασμα: το σχολείο δεν έχει να κάνει με στείρα γνώση, αλλά με συναισθήματα, κοινωνική αποδοχή, πνευματική και ψυχική πρόοδο. Αν κάποιος μαθητής έχει ιδιαίτερη κλίση για τη γνώση αυτό φαίνεται, και θα φανεί και στο υπόλοιπο της ζωής του, από τον τρόπο που θα ζει, σκέφτεται και πράττει. Για όλους τους υπόλοιπους, τους μαθητές που σε τελική ανάλυση θέλουν απλά να τους καταλαβαίνουν, αγαπούν και  αποδέχονται για αυτό που είναι, το σχολείο είναι απλώς ο τόπος στον οποίο αναμένουν να αναπτυχθούν, καλλιεργήσουν την κλίση τους, γνωρίσουν φίλους και έρωτες. Οφείλεις να δεις και να σεβαστείς αυτό που είναι πραγματικά το παιδί σου, και να μην κλείνεις τα μάτια σου στην αλήθεια. Ο ολοκληρωτισμός ως χαρακτηριστικό της προϋποθετικότητας είναι ο χειρότερος σύμβουλος, και ένας από τους βασικούς εχθρούς της ευτυχίας, της δικής σου και του παιδιού σου.

Οι φυλακισμένοι μαθητές γίνονται φυλακισμένοι πολίτες. Η νεολαία που κατηγορείς είναι η νεολαία που αναθρέφεις, από την οποία περιμένεις να βελτιώσει την κοινωνία σου.
Εκεί που την οδηγείς, εκεί θα σε πάει.

Philomαtheia 17 Οκτωβρίου 2020